Grice e Botero: la ragione conversazionale e l’implicatura conversazionale della memoria di cicerone al rostro -- Cicerone sull’equita civile – scuola di Bene Vagienna – filosofia piemontese-- filosofia italiana – Luigi Speranza, pel Gruppo di Gioco di H. P. Grice, The Swimming-Pool Library (Bene Vagienna). Filosofo piemontese. Filosofo italiano. Bene Vagiena, Cuneo, Piemonte. Grice: “You gotta love Botero – my favourite is not so much the one on the reason of state (the critique of the reason of state) – but his memorabilia of ‘vires’ of the ‘imperium romanum’!” Studia a Palermo; fu poi in varie case dell'Italia centrale, fra cui nel Collegio Romano. Pur essendo stimato quale poeta in versi in latino, forse a causa di un carattere difficile e da una tendenza alla polemica, interrompe gli studi a Roma e fu inviato come insegnante in località periferiche (ad Amelia e a Macerata). A Roma fu al servizio di Borromeo, del cui cugino, san Carlo, fu stretto collaboratore a Milano, impegnato nella riforma della diocesi, una volta uscito dalla Compagnia di Gesù. Occorre tenere presente sin dall'inizio che B. s'impegna nella sua nota opera dal titolo emblematico di “Ragion di Stato” dieci agili libri di circa 300 pagine, ove rimedita le tesi esposte nel suo “De Regia Sapientia” in quanto ritiene essenziale combattere il machiavellismo per poter riaffermare la stretta dipendenza di ogni potere politico dalla religione e dalla chiesa (e segretario di Borromeo) ed approfondire gli studi sulla "ragion di stato", principalmente al fine di individuare un pensiero politico-guida alternativo a quello cui si riferivano le tesi dei riformatori (quello cioè di Machiavelli e di Bodin). La contro-riforma, dunque, necessita di un suo punto di riferimento in materia di scientia civilis (teoria politica), come aveva già fatto presente Minucci. Il fine e, per alcuni aspetti, il metodo di B. può solo apparentemente e prima facie, richiamare quelli di MACHIAVELLI (si veda). B. infatti considera lo stato italiano come un dominio assoluto e stabile sui popoli. La ragion di stato secondo B. altro non è che l'insieme di tutti i metodi ("i mezi") e gli strumenti necessari e opportuni per conservare e gestire questo dominio. Ma in realtà, sia la sostanza del suo pensiero politico, che lo scopo ultimo cui esso è indirizzato, sono decisamente divergenti, tanto che B. arriva a definire rea e falsa la ragion di stato machiavelliana e giunge a sostenere che il principe, rispettoso dei precetti religiosi, non ha bisogno di leggere né Machiavelli né Tacito. Si comprende, allora, come la differenza principale della filosofia di B. rispetto a quello di Machiavelli consista nell'importanza assegnata alla morale – la ragione prudenziale -- come strumento di governo; l'uso spregiudicato della “ragion di stato” di natura machiavelliana da parte del governante dev'essere cioè temperato dall'applicazione di virtù, quali la moderazione e la giustizia. Ciò, infatti, conferisce allo stesso principe quella reputazione indispensabile per ottenere obbedienza raggionabile dai suoi sudditi. B. peraltro, afferma che solo i sudditi raggionabile siano sudditi ubbidienti. In questo senso . propone una ferma lotta alle eresie, che comportano dissidi fra i sudditi. Lo stato italiano deve essere confessionale e la ragion di stato comprende, al suo interno, la garanzia dell'orto-dossia, la cui curanella divisione boteriana delle funzioni dello stato italiano spetta alla Chiesa. Ulteriore fondamentale differenza con Machiaveli è l'importanza che B. dà all'economia e alla demo-grafia come parametro per la misurazione della potenza dello stato italiano. B., invero, non fu giurista e, conseguentemente, pose l'accento sull'interesse. Pienamente conscio dell'importanza della variabile economica, B. prende ad esempio la Spagna, incapace di promuovere manifatture e attività commerciali, come regno dalle risorse coloniali praticamente infinite, ma destinato ad essere relegato in secondo piano dallo stato italiano più dinamico nel campo dello sviluppo e della crescita dell'agricoltura e delle attività produttive interne. Nell'ambito della polemica anti-europea, che porta, tra l'altro, a un'elaborazione del concetto di “civiltà romana” in opposizione a ciò che è barbaro o selvaggio, B. tratteggia il processo di incivilimento come passaggio dalla pastorizia all'agricoltura, all'attività industriale e commerciale; è un processo che richiede, inoltre, il costituirsi di governi stabili e la promulgazione di leggi certe. Altre opere: “Della ragion di stato, Venezia, Giovanni Giolito de Ferrari); “Delle cause della grandezza e magnificenza delle città”; “Le relazioni Universali”; “I Capitani, Giovan Domenico Tarino, Torino). Prudenza di Stato, o maniere di governo. Die Idee der Staatsräson, Berlino-Monaco. Il primo scritto italiano di Oceanografia, Società geografica italiana. Le origini della Statistica e dell'Antropo-geografia. Dizionario biografico degli italiani. IMPERIUM ROMANUM. IMPERIUM Romanum, quod imperante Trajano eratama pliſfimum in Scotia, extendebatur enim ab Oceano Hibernico, ultra Tigrim: Oceano Athlantico ad finum Perficum: ab Athlante adſylvam Calidoniam, pertingebatg ad flumen Albim, tranſi batg Danubium: primùm labi cæpit bellis civilibus Galba, Othonis, Vitellii: iis enim temporibus exercitus,quiin magna Britannia propre fidio erat,trajecit in Continentem. Hollandia &vicinæ regiones rebels larunt, paucig, temporis progreffu, Imperii finibus præfidio deftitutis tranfmiferunt Sarmarta Danubium: Alani ſuperaruntfauces Caſpias: Perla acquifiverunt nomen & potentiam: Gothipervagati funtMoe fiam &Macedoniam: Franci ingreſſi ſunt Gallias. Conftantinus Imp. reſtituit Imperium antiquofplendori, ſopivit bella domeſtica,frenavit tyrannos, barbaros, & gentes hoſtiles. Sedduofuerunt, qua Imperium multum debilitarunt: primumfuit tranflatiofedis Imperialis Roma Conftantinopolim, quod factum dipoliavit Romam, es debilitavit. Imperium. Luce enim clarius est,quòd ficut plante ex nativoſoloin re gionesclimate & qualitatediverſastranſplantatæ, parumretinentvir tutis naturalis: ita,res humana, præcipuè autem dominia & ftatus magnis illis mutationibusperdunt fuum vigorem & ftabilitatem.Eam obcauſam Senatus Romanus nunquă plebiconſentirevoluit, ut Roma Vejam commigraret, quæ civitasmultògratior, & magisconimodae rat,quàm Roma, maximè pofiquam à Gallis ruinæ tradita fuerat.Locus in quo Conſtantinopolis fitaest, adcòamænus,commodus & fertilisest, utſit difficilimū, utvirtus ibialtas radices agat:non enim toto orbe ter rarumcivitas eft, quamterra maremajorefavore profequantur.Illa enim nuncſein fertiliffimos campos extendendo, nuncindelitioſas val les ſe demittenda, rurſusgleniter in fructiferos colles affurgendo, nunc ſe flexibusin mare inſinuando, rurſusá ſe retrorfum vertendo,abun dèincolis omne delitiarum genus,non folum frumenta do vina canfert. Diceresibi Bacchum cum Cerere, Pomonam cum Flora,pulchritudi nem cum fæcunditate certare. Postquam mareminimopacie, plurimos gratos ſinus& tranquillos portus fecit,quorum in folo Boſphoro (nec is tamen plus quàm 25.miliaria longus est ) triginta numerantur, beni gno aſpectuquafiblanditur civitati & regioni,ducitý eo magnisclaffi bus hinc annonamSyrie &Ægypti, inde divitias TrapezuntinasCa, phag.Nunquam ibi fructusnecmeffes, nunc Thracia,Afia tunc defunt, Eoquog, tendit tanta optimorum piſcium copia, quigyros agendo &lu dendo, ferè domuscivitatis fubeunt,utquiidnon viderit,incredibile judicet.Pifces enim nuncfugiendofrigus hyemis, tranfeunt ex ponto Eu-, xino, in aſpectu civitatis Conſtantinopolitana, Propontidem verſus: nuncvitanteseſtatisfervorem, redeunt eadem via,qua digrefierant. Duabus itag, anni tempeftatibus, eorum infinita copia fummadelecta tione, cui commodum parest,capitur.Sunt ibi præterea Cidari & Bar biſa fummèamæni & jucundiflavii, quiambo celebrem hunc finum influunt,qui inter Conſtantinopolim & Peram est, dilataturg:dicitur is a ſcriptoribuscornuaureū. Vtfinemfaciam:Noneft locus rerum af fluentia, enervanda virtuti aptior, nec advirtutem voluptatibuscor rumpendam commodior: id apertè demonſtrant fegnities&mollities majorispartis Imp. Græcorum,ipforumg exercituum. Si amænitas ora Tarentine, et delitiæ regionis Sibaritarum potuerunt ignavosfacere, etcorrumperemores iftorum populorum:fidelitia Capuana potuerunt emollire et extinguere ferociam virtutemg Hannibalis,fuorumg,mi. litum: fiPlato diſcipline incapaces Cyreneos æftimavit, propter fuam profperitatem: quid ſtatuendum erit deloco Conftantinopolitano, dulci et oportunofupra omnes, qui in orbe terrarum funt? In ſumma,cùm nulla resmagispernitiofæ fintReipublica, quàm magnanovitates: que resmajoridamno, nedicam exitio potuitcontingere Imperio Romano, quàmadeò ingens acfubita, prater omnium expectationem immuta tio? Nonplusminúsvefecit bonus ille Imperator, quàmfiquis addan. dumanimali meliorem formam, cerebrum adgenua,aut cor è ſuoloco adcubitum transferret. Secundum erratum Conftantinifuitdiviſio Imperiiſuisfiliis facta in trespartes, quodcontigit qua ex magno Imperio tria fecit, cum notabili diminutione authorita. tis da virium. Cùmenim ejus filii inter fearmis decertarent, taliter ſe invicem confumpferunt, ut Imperium quafiexangue corpus remanſe git. Quamvis autem Imperium aliquot vicibusſubuno Principe coa luerit, diviſioni tamen adeò aptum remanfit, ut rarò acciderit, quin in Orientale et Occidentale non fuerit partitum, ufq;dum Odoacer, Heru lorum etTuringorum Rex, magno cum exercitu,Italiam ingreffus, in tam magnas anguſtias conjecit Auguftulum, utpredefperatione feIm perio Occidentali abdicarit, quod acciditanno Hunnijam antea Danubium tranfmiferant: Alaricus, Vandalorum Rex, Romam cepe rat: Vandaliprimùm Andaluſiam, et poftea Africam: Alani Luſita niam: Gothimajorem Hifpaniæpartem: Angli Britanniam: Curguna diones Provinciã occupabant. Iuſtinianus Imp.res aliquantulum in me lius reftituit,nam per fuos Capitaneosexegit VandalosAfrica, et Gothos Italia, annosso. Sed parvotantùm tempore id duravit,nam anno cæperunt Orientale Imperium vexare, arma etherefis Mahumetana, breviſ tempore fuereà Saracenis oppreſſa prater Syriam, Ægyptum do Archipelagum, Africa, Sicilia et Hifpania.occuparunt quog Saraceni Narbonem, Avenionem, Tolofam, Burdegalam, et re giones vicinas. Imperiumitag, Occidentalepaulatimprorfus in dire ptionem abiit: Orientale autem adeò invalidum remanfit, ut vixali quot vicibus, civitatem Conftantinopolitanam contra Saracenorum arma defendere, multò minus Occidenti auxilium potuerit. Annoalla tem Chriſti 800.titulos Occidentalis Imperii adeptus est Carolus Ma grises, Francorum Rex, quam rem recenfet Ado, ViemeArchiepifcopus, verbisfequentibus: In die fan £to nativitatis Domini, anteconfeſio. nem beati Apoſtoli, cùm gloriofus Rex Carolus ab oratione furrexiffet, Leo Pontifex capiti ejus coronam impofuit,ficg,ab univerſopopulo ac clamatum est: Carolo Auguſto, à Deo.coronato Magno, pacifico,Imperatori Romanorum,vita etvictoria. Divifum itafuit Occidentale Imperium ab Orientali, hoc modo, ut Neapolis Sipontum Orientem verfus, cùm Sicilia Græcorum effet, Beneventum Longobardis rema neret, Veneti neutri parti adfcripti,ſtatus Ecclefia libereffet, reliquum Carclo Magno cederet. Blondus vultIrenem Imperatricem primumin eam divifionem confenfiffe, deindeà Nicephoro confirmatameffe. Ha buit itag, diviſio Imperiiinitium à tranſlatione fedisImperialis Roma Conftantinopolim: crevit diſtractione in plures Principespervenit: ad perfectionem affumptione Caroli Magni. Anteeumenim modus re giminis, leges, magiſtratus, et confilia erantcommunia, tendebantg ad bonum commodumg utriuſ, Imperii, tanquam membrorum ejufdem corporis. Etfiunus Imperatorum moriebaturabſque filiis, totum impe rium manebat alteri: fed Carolo Magno in Imperatorem Occidentis electo, nulla amplius fuit habita ratio Imperii Orientis, nec Imperado lor Orientis unquam fucceffit in Imperium Occidentis, nec ejus Im perator in Orientis Imperium. Permanfit autem Imperium Occiden tis in familia Caroli Magnipaulò minus quàm centum annis: defe cit autem ea familia in Arnolpho. Anno Chriſti 100 2. abfcripto omni jure hereditatis, creatio imperatoris in libera electione ſeptem Principum, qui Electores nuncupantur, pofita fuit. Ratio faciendi · Imperium electivum, quod eò uſque familia Caroli Magni haredi. tarium extiterat,fuit,quòd Imp.Otho 111. filios non habuit: utgdi gnitate perſona, qua eligeretur, Imperium firmius redderetur, Impe rium Occidentis tunc valde coarctatum et concifum erat: nihilenim ci quàm Germania etItaliæ parsfupererat: Pontifex fiquidem Roma nus bonam Italiepartem poſſidebat: Veneti in medio utriuſqueImpe riipoſitivivebant in plenalibertate, cum dominio annexo fuo ftatui; Regna Neapolis etSicilia, qua Normanni Gracis eripuerant, Ecclefia Romana feudatariafacta erant, primùm fub Clemente Antipapa, deinde fúb Nicolao 1 1. et ejus fuccefforibus,qui Antipapa faktum, propteremolumentum approbarunt: Lombardia et Thufcia, partim pro IMPERIUM ROMANUM. propter diffidia Imperatorum, Henrici IV. et V.Friderici I. et11. cum Pontificibus Romanis, partim propterpopulorum ferociam, Imperato ribus pluslaborisetimpenfa, quàm commodi attulerant. Rudolpho Imp.itag,non folùm in Italiam proficiſci,cura non fuit (quòdeum in fortunia, adverfagresfuorum anteceſſorum terrerent )fed etpopulis Italia libertatem parvo precio vendidit.Lucenfibus nonconſtitit liber tasplusquàmdecem aureorum milibus: Florentini eam fex aureorum millibus redemerunt. Deficientibusitag, cumreputatione, viribus Im perii,inei Italia, preter nomen,nihilferèremanfit. Vicecomites Medio lanenfes,et fucceſſivè alii domini,aliis locis rapuerunt libi dominia,quæ potuerunt,abſq; ullo imperatoris reſpectu,tantumg petebant inveſtitu ram fuorum ftatuum.Sed Franciſcus, cùmfibi armisſtatum Medio lanenfem paraffet,parvifecitinveſtituram, exiſtimansſepoſſe feipfum conſervare in ejuspoſſeſſione,iiſdem artibus, quibus eum fibi compara. verat. Vltramontes ſubſtraxerunt ſeImperio multi Principes, ita, ut Imperium prafentitemporeferè in Germania conclufumfit. Sedquòd dominia in Germania uniformia non funt,defcribam illa, utfequitur: Aliqua dominia funtquaſi membra Imperii,fed ſeparata:quamvis enim Imperiifint,non idagnoſcunt, nec agnofcere volunt, ficut Reges DanieetSuecia,Dux Pruffie, Helvetii, Rheti: alia agnoſcunt quidem Imperatorem proſupremo Principe, fed dietas Imperiinon invifunt, nec contribuunt, feruntgonera Imperii,ficut Duces Sabaudia, Lotha ringia, etPrincipes Italia: alia in viſuntdiatas,feruntgonera,ficut principes etcivitates Germania:ſed Rex Bohemie à Carolo IV.imp. à contributionibusexemptus est. Alia dominia non folùmpenduntcom munes contributiones imperii, fedquodplus eft folvuntimperatoritri butum particulare:ea funtilla civitates, que Imperiales nunc upantur: aliqui principes Germania non folùm interſuniComitiis Imperiifed, Gelečtioni Imperatoris: hifuntfex Electores, tres Ecclefiaftici, de tres Laici,quibusjungitur,li vota imparia funt, Rex Bohemia, qui non ve wit adconvocationem (quæ diatadicitur) nihilominus calculum in ele Elione stionehabet. Sed loquendo ftriétè: Civitates etPrincipes Imperiipro priè dicuntur,qui dietis interfunt,et tanquam membra uniuscorporis, participant bona etmala, emolumenta etonera. Hi viventesferè mo dò Reipublicæ fimulunita;ad defenſionem communem habent impera torem procapite, quinonregit abſolutè,fed per Comitia, nec tamenin. dicit illa abſqzprecedenti confenfu maximepartisElectorum. Delibe rationum Decreta,qua edicuntur, irritafieri nonpoffunt, niſi peraliam diatam: fed imperator habet plenam authoritatem mandandi execu tioni decreta. Imperatorita quod ad dignitatem et præeminentiam Spectat,eft primusChriſtianorum princeps,tanquam is,in quem ceſſere Jura Reipublicæ etImperii Romani: ejus est protegere Ecclefiam Dei, defendere fidem, procurareg_pacem,etbonum Reipublicæ Chriſtiana. VIREs. Cimo Vmvires Imperiifitæ fintin Germania, neceſſe est, ut duo verba dicamus dehac ampliſima nobiliffimaſ provincia.lacet ferè in. ter Oderam et Moſam: inter Viſtulam et fluviolum Aa, quiapud Grae velingam fluit:et inter Oceanum Germanicum etBalthicum,Alpesg. Ejus figura quadrata est,longitudine ferèetlatitudine aqualis, oso.mi líariumquaquà verſum. Maximè abundatfrugibus, pecudibus, piſcia bus: id experientia compertum fæpè fuit. Carolus enim Viut Turcisre. fifteret, habuit fubfignis ad Viennam go.peditum, et 35. equitum mil lia adIavarinumcontra eoſdem Turcas, nec tamen caritas ibi experta fuit. Bello inter Carolum V. Proteſtantes peraliquot menfes abundè fefuftinuerunt in campis ferèiso. militum millia. Divesquog, est mi narisauri, argenti,omnisý generis metalli,ſuperatý,alias Europæ pro vincias: natura quog, largitaest ei inregionibus longiffimèàmaridig fitis fontes da puteos aqua ſalſa,ex quibus excoquitur ſalperfectum.Nec minusmercatrixest, quàm fertilis. Indigena enim plusquàm ulla alia natio,vacant opificiis, faciunt artificia miratu digna, ešta Germania tam probèà natura dotata, ornatag magnis fluminibus, qua ubig na vigantur, utcommeatus etmercesfaciliter ex uno locoinaliumdeve bantur. Fluviorum omniummaximus est Danubius, ab illo Rhenus, quiGermaniam à Meridiead Septentrionem tranfgreditur, ficut Das nubius ab Occafu ad Ortum: Albis oritur in Bohemia,lambit Miſniam, Saxoniam,Marchiam'antiquam:Odera oritur in Moravia, lavat Si lefiam,duas Marchias, Pomeraniam. Wefara,Neccarus, Mofa, Mofel la,lfara, Oenus, Varta, Mænus. (HicGermaniam in fuperiorem et in. feriorem dividit. Superior est,qua à Mæno ad Alpes uſ feextendit.In ferior,quæ à MænoOceanum verfus excurrit. Germania in pluresPro vinciasdiviſa est,ſed precipua funt(loquor de iis, que viva membra. Imperii ſunt ) Alſatia,Suevia, Bavaria, Auſtria, Bohemia (quamvis hæc multis privilegiis gaudeat, quacamab oneribus eximunt) Mora via,Sileſia, Luſatia,dua Marchia,Saxonia, Miſnia, Thuringia, Fran conia, Hafia,Weſtphalia,Clivia, Megapolis, Pomerania. In dictisGer mania Provinciis,cum iis non computando Belgium et Helvetiam,et ftimatur effecirciter decem hominummyriades. Dividitur populusin quatuor hominum munera autftatus: rufticos nempe,qui nullo in nu mero funt, civitatum incolas,Barones, Prelatos.Vltima tria genera con veniunt, faciuntg ſtatusImperii. 'Inter Prelatos obtinent primum lo cum Archiepiſcopi Electores:inter hos Moguntinus est Cancellarius Germania, fequiturColonienfis, deinde Trevirenfis, Cancellarii, ille Italiæ,hic Gallia.Sequitur ArchiepifcopusSaltzburgenfis, maximus do dignitate etdivitiis. Epifcopus MagdeburgenfisſePrimatem Germa nieinferibit. Bremenfis et Hamburgenfis quog, multasjuriſdictiones habuerunt.Sequuntur deindeplus quàm 40. Epiſcopi,et magnus Magia fter Ordinis Teutonici, etMagiſter EquitumHierofolymitarum. Suns quog feptem Abbates, iig Imperii Principes. Inter Principes feculares öchtinetprimum locum Rex Bohemia, qui est ſupremusDapifer: Dux Seaconia Mareſcallus: Marchio Brandenburgenfis Camerarius: Co Palatinus Architriclinus Imperii.Preter hos Principes funt34. alii Duces, inter quos habent primum locumArchiduces Auſtrie.Inter Du ces imp. viiquog, numerantur RexDania, propter Ducatum Holſatie. Sunt deinde Marchiones,Landgravii,Comites,Barones innumeri.Ci. vitates libere (quarum go.effe folebant,nunc funt circiter6o.que omnes feiplaspropriis legibusregunt)ulterius obligata nonfunt, quàm quòd duasquintas partes, ejus, quodin conventu conſentitur,contribuunt. Earumaliqua Imperiales dicuntur (ficut diximus, quòd cenfum Impe ratoriſolvant, quicenſusin totumadIs-florenorummillia accedit. Ha bent civitates fatisamplosreditus,qui utplurimumonera excedunt. Æ ftimatur Imperium in totum habereplus quàm feptem myriades in re ditibus, quodproreparvi momenti habendū non est.Cùm enim populi gravati non fint,utin Italia, dantprater ordinarium ſuis Principibus maximafubſidia,quando id requirit neceſitas. Imperium obligatúeſt, ſaltem ex.confuetudine,praftareImperatori, quando Romā vadit ut co ronetur,20.peditum,et 4.equitum millia, fpacio oito menfium, diciturg ideò fubfidium Romanum. Reditus civitatum etPrincipum laicorum, valdecrevere, tumufurpatione bonorum Ecclefiafticorum, tum variis impofitionibuspopulo impofitis,quæcùm in Italia ortü habuerint, facia le ſediffuderunt (exemplumenim malum creſcit femper )per Franciam et Germaniam. Neceſitate exigente, contribuit Imperiú maximaspe cuniarum ſummas,colligunturg extraordinariè: utex contributiones facilius colligi poffint,eštGermaniain decem circulos diviſa, in quibus fiunt conventusparticulares, proexecutione Edictorum, quæ in diætis Imperii facta funt, et aliislimilibus incidentibus. Vires Germaniafunt abſq dubiomaxima: copiaenimcommeatuum inexhauftaeft. Reditus ordinarii et extraordinarii per magni, et modus colligendi commeatus facillimusest,propter fluviori opportunitatem. Quod ad populum at tinet, aſtimaturtotum Imperiumin exercitum educerepoſſe,tum equi tum,cùmpeditum ducenta millia,cujus experimentum factumfuit bel lis, quafupràcommemoravimus,docet idquog experientia. Abanno enim. permultum belligeratum eft in Francia, etin Belgio militi bus Germanis, quorum facta funtfiuntg, adhucquotidie conſcriptio nes non minus frequentes, quàm magna,cüm peditum,tum equitum. Vnoeodemtempore Wolfgangus Dux Bipontinus,duxitin Franciam 12. peditum,et Sequitum Germanorum millia,pro Huguenotis, erantý in ea (Francia) adhuc alia quinqueequitum millia, quibus præerat Co mes Mansfeldiuspro Catholicis. Guilelmus Naffavius habebat in Beli gio et finibusFrancia octo equitum, et10.peditum millia dicta natio nis, etDux Albanus tria millia. Taceo de numero Germanorum, qui Flandriam ingreffifuntDuce Caſimiro, etFranciam, eodem Duce an no 157 8.eorumg quorum parsannopreſentieamingreffa eft in auxi lium Regis Francia: pars, ut auxilio effet fæderi Catholicorum Frana cia. Vt extremammanumimponam:Cùmcontinuò belligeretur in di verſis Europæ partibus,natio Germanica adeò numeroſa est, ut abſqzea nulla ferèfiantexpeditiones.Non loquor hic de Flandris,qui aliquot vie cibus exercitum 30. millium virorum collegerunt, iis, reftiteruntpøe tentie Francorum: aut de Helvetiis,quos i20.peditum millia,adfuide fenfionem poffe cogere aftimatur. Eorumaliquando plus quàm 30.mil lia extraditionem miſerunt in defenfionem ftatus Mediolanenfis, ad verſus Franciſcum 1. Francia Regem. Sed ut ad inſtitutum reverta mur: Inter Germania peditesmeliores cenfentur Tyrolenſes, Suevido Weſtphali:inter equites Brunfuicenfes, maximè autem Clivenſes de Franconienſes: inter arma meliustractant Germani enfem,fariſſamga quàm fclopeta.Valent Germaniſatispræliis campeſtribus,tam ad confli gendum cum hoftibus,quàm ad iis refiftendum.Multum enim facit or do,qui ipſis quaſinaturaliseft,inceffusgravis et firmus, armağıquibus #tuntur, defenfioni apta:parum valent ad defenfionem munitionum, et propter corporum gravitatem, &quòdutplurimùm ventricoſi funt, oppugnationibus inepti habentur. Sunt itag, Germanipotiùsconftan tes,quàm audaces, feroces,quàmftrenui. Non enim tentantres, in qui busmagnanimitaselaceat: in victoria occiduntfine exceptione ætatis & fexus,in quofcung, incurzunt:fibellum in longum ducitur, aut obfi dentur,dedunt fe præfegnitie:ſiin caftris degunt,morampatienternon ferunt,necfciuntvincerecunčtando: fiprima molimina non fuccedunt ex fententia,ſtant attoniti, caduntý animis: in fugam femel conjeéti nunquam amplius recolliguntur: in eo præftant Hifpani omnibus na tionibus: in Germanorum militiamagnifumptus faciendifunt,multa quog, moleftia eft, quòd uxores fecum in bella ducant, tantumg abſua munt commeatus,uteum convehere difficile, conſervare quafi impoli bilefit: abfg, commeatu autem nihil boniſperandum est. Equi Germa nicipotiùsfortes quàm animofi funt, & cum ex decem; qui in bellum ducuntur, octo ab aratro fumuntur,parum profunt: videntesg ſangui. nem vilefcunt:contrarium accidit Afturconibus, iisenim crediit audas cia.Concludendo rem: Peditatus Germanicus in fuo genereequitatu po tior eft.Vires maritima Germania terreftribus minores no funt,quam. vis ea non adeò in ufu fint,ficut terreſtres. Civitates enim Hambur gum, Lubeca, Roftochium, & alie, habent heccentum, hæc iso.naves, quibusæquant vires Regum Dania &Suecia. His viribus adeò fortis, potensõest Germania,ut unita nullum hoftem timeat.Viribus,quas di ximus Germania,junguntur (cùm opus est)auxilia Principum Italia, Sabaudia, Lotharingia. Hienim Principes in neceſſitate nunquam de fuere Imperio. Bello enim Zigethano miſit Emanuel, DuxSabaudia, fexcentos equites fclopetarios: Cofmus, Florentia Dux, triapeditum millia,quibus ipfeftipendia dabat: Alphonfus 11. FerrariaDux, ipfe profectus est cumille & quingentis equitibus, adeò probèinſtructis,ut in caftris melior equitatus non eſſet. Eofe quoquecontulit Guilielmus, Mantua Dux,cum inftruétiffima cohorte virorum.HenricusLotha ringus, Guifia Dux, ei expeditioni interfuit cum trecentis nobilitate claris viris. Cumhis militibus &alis,quos adjunxit Papa PiusViha buit Maximilianus 11.fubfignis centum peditum,&3s.equitummil lia: Ordines Imperii ei in Comitiis annois00.Auguſte Vindelicorum habitis, conceffèrunt 40.peditum, &8.equitum milliain 8.menfes, 20.peditum, & 4.equitum millia in tres annosſubſequentes. Meinecke: Der konservativste unter ihnen war Giovanni Botero, ein Jesuitenzögling und Kleriker, der als Sekretär des Kardinals Karl Borromäus in Mailand, dann im Dienste des Herzogs von Savoyen in Rom, als Erzieher savoyischer Prinzen in Madrid und schließlich in gelehrter Muße in Paris die politische Welt Süd- und Westeuropas gründlich kennen lernte und durch seine vielgelesenen Werke, vor allem durch das ‘saggio’ “Della ragion di Stato” politisch Schule machte und zahlreiche Nachtreter seiner Gedanken fand.1) Denn er befriedigte so recht das Bedürfnis des höfischen und sonstwie politisch interessierten Publikums nach einer leicht verdau lichen und geschmackvoll gebotenen Nahrung. An Machia velli gemessen,war er ein mittelmäßiger Kopf. Er hatte nicht wiedieserEcken und Kanten,an denen man sich wund reiben konnte, und empfahl sich den katholisch-bigotten Höfen der Gegenreformation als ein mildes Gegengift gegen Machiavellis Zynismus und Unkirchlichkeit, ohne daß man dabei auf das Nützliche in Machiavellis Rezepten ganz zu verzichten brauchte. Sein Lehrgebäude stellt eine aus dem Renaissancestil erwach sene, reich geschmückte Jesuitenkirche dar, und sein Lehrton ist der eines Würde, Sanftmut und Strenge richtig mischen den Predigers. Er bot aus dem Schatze seines Wissens und seiner politischen Erfahrungen jedem etwas und konnte die Freunde der spanischen Weltmacht und der Kirche ebenso befriedigen, wie die Bewunderer der republikanischen Selb ständigkeit Venedigs. Man lobte an ihm, recht aus dem [Wahre Katakomben von vergessener Literatur der Medio kritäten tun sich hier auf. Vgl. über sie die von außerordentlicher Belesenheitzeugenden, geistvollen, aberetwaskapriziösenund wort reichen Bücher von Ferrari, Histoire de la raison d'état und Corso sugli scrittori politici italiani (auch viele ungedruckte Schriften werden von ihm behandelt) und Cavalli, La scienza politica inItaliainMemor. delR.IstitutoVeneto. Im allgemeinen vgl. Gotheins Darstellung in „ Staat und Gesellschaft der neueren Zeit“ (Hinneberg, Kultur der Gegenwart) und das Kapitel dieses Buches. 6* Kunstgeschmacke der Zeit heraus, die dolce armonia, und katholische Monarchen empfahlen sein Buch ihren Thron folgern.] Gleich zu Beginn seines Werkes unternahm er es, das neue, machiavellistisch anrüchig gewordene Schlagwort der ragione di stato zu entgiften und ihm einen harmlosen Sinn zu geben. Ragione di stato, definierte er, ist die Kenntnis der Mittel, die geeignet sind, einen Staat zu gründen, zu erhalten und zuvermehren.Wenn man aberfrage,welchesdiegrößere Leistung sei, einen Staat zu vergrößern oder zu erhalten, so müsse man antworten, das letztere. Denn man erwirbt durch Gewalt, man erhält durch Weisheit. Gewalt können viele üben, Weisheit nur wenige. Und wenn man frage, welche Reiche die dauerhaftesten seien, die großen, mittleren oder kleineren,soseidieAntwort:diemittleren. Denn diekleinen seien zu sehr bedroht von den Machtgelüsten der großen, und die großen seien der Eifersucht der Nachbarn und der inneren Entartung zu sehr ausgesetzt. „Die Reiche, die die Frugalität auf die Höhe geführt hat,sind durch die Opulenz verfallen.“ Sparta verfiel erst, als es seine Herrschaft er weiterte. Als Beispiel aber für die größere Haltbarkeit der mittleren Staaten rühmte er vor allem Venedig. Leider jedoch wollten die mittleren Staaten sich nicht immer begnügen, sondern strebten nach Größe, und dann kämen sie in Gefahr, wie Venedigs frühere Ausdehnungsversuche zeigten. Die spanische Großmacht warnte er in geschickter Weise, die Freiheit Venedigs nicht anzutasten: „Brich nicht mit m ächtigen Republiken, außer wenn der Vorteil sehr groß und der Sieg sicher ist; denn die Liebe zur Freiheit in ihnen ist so heftig und so tief verwurzelt, daß es fast unmöglich ist, sie auszurotten. Die Unternehmungen und Pläne der Fürsten sterben mit ihnen; die Gedanken und Beratschlagungen der freien Städte sind fast unsterblich.“ Nach dieser Anleihe bei Machiavelli) bekam dann aber auch das Haus Habsburg [1) Calderini, Discorsi sopra la ragion di stato del Signor Botero, Proemio, Neudruck 2) Principe, c.5: “Ma nelle repubbliche è maggior vita, maggior] odio, più desiderio di vendetta; nè gli lascia nè puo lasciare riposare la memoria dell'antica libertà”] sein Lob, denn die Größe seiner Fürsten sei der Lohn ihrer hervorragenden Frömmigkeit. Brich vor allem auch nicht, lehrte er weiter, mit der Kirche, es würde immer als gottlos erscheinen und doch nichts nützen. Mailand, Florenz, Neapel, Venedig haben bei ihren Kriegen mit den Päpsten ja doch nur viel ausgegeben und nichts profitiert. Die Koinzidenz des kirchlichen und des realpolitischen Interesses, auf der das ganze spanische System beruhte, war also auch ein Kernstück seiner Lehre von der ragione di stato. Geh mit der Kirche, und es geht dir gut, ist ihr Sinn. Er riet den Fürsten, vor jeder Beratung im Staatsrate die Sache erst in einem Gewissensrate mit ausgezeichneten Doktoren der Theologie zu besprechen. Dennoch war er weltklug und erfahren genug, um zu wissen, daß es zwischen Welt klugheit und Frömmigkeit nicht immer ganz stimmte. Mochte er das Wesen der wahren Staatsräson noch so sanft und maßvoll umschreiben und es den Bedürfnissen der Kirche und der Moral anzupassen versuchen, so konnte er sich doch, wenn er den Dingen ins Auge sah, nicht verhehlen, daß der kristallisch harte Kern alles politischen Handelns, ganz wie es Machiavelli schon gelehrt hatte, das selbstische Interesse des Fürsten oder Staates war. „Halte es für eine ausgemachte Sache," schrieb er,„daß in den Erwägungen der Fürsten das Interesse das ist,was jede Rücksicht besiegt. Und deswegen darf man nicht trauen auf Freundschaft, auf Verwandtschaft, auf Bündnis, auf irgendein anderes Band, wofern nicht dieses auch das Interesse dessen, mit dem man verhandelt, zum Fundamente hat.“ In einem Anhange zu seinem Buche gab er schließlich unumwunden zu,daß Staatsräson und Interesse im wesentlichen dasselbe seien: „ Die Fürsten richten sich in Freundschaften und Feindschaften nach dem, was ihnen Vorteil bringt. Wie es Speisen gibt, die von Natur un schmackhaft, durch die Würze, die ihnen der Koch gibt, schmackhaft werden, so neigen sie, von Natur ohne Affektion, zu dieser oder jener Seite, je nachdem das Interesse ihren Geist und ihren Affekt zurichtet, weil schließlich ragione di stato wenig anderes ist als ragione d'interesse. [Aggiunte fatte alla sua ragion di stato. Venedig] Ein tieferes Nachdenken hätte ihn irre machen müssen an der von ihm so salbungsvoll gelehrten Harmonie staat licher Interessen und kirchlicher Pflichten und ihn in allerlei für das Denken seiner Zeit noch nicht reife Probleme der Weltanschauung verstricken können. Er ging dem aus dem Wege, wie es der praktische Staatsmann aller Zeiten getan hat,und begnügte sich,die Fürsten zu ermahnen,keine Staats räson aufzurichten, die dem Gesetze Gottes widerspräche, gleichsam wie einen Altar gegen den anderen Altar. Und am Schlusse seines Buches schwang er sich gar zu einer Ver urteilung der modernen Interessenpolitik überhaupt auf. Heute können, so führte er aus, keine großen gemeinsamen Unternehmungen der Fürsten mehr zustande kommen, weil die Verschiedenheit der Interessen sie zu sehr spaltet. Einst aber, in den heroischen Zeiten der Kreuzzüge, konnte m a n sich ohne anderes Interesse als das der Ehre Gottes zusammentun. Die griechischen Kaiser traten den Kreuzfahrern in den Weg. Was war die Folge? Die Barbaren vertrieben zuerst die Unseren aus Asien und unterwarfen sich dann die Griechen. Ecco il frutto della moderna politica. In einem späteren Werke führte er auch den Verfall Frankreichs auf dieselbe Ursache zurück. Weil sich Frankreich mit Türken und Hugenotten befreundete, erschlaffte der Glaube, denn „wenn man alle Dinge auf eine unvernünftige und tierische ragion di stato zurückführt, löst sich das Band der Seelen und die Vereinigung der Völker im Glauben."1) Boteros Theorie konnte also als gutes Brevier für politisierende katholische Beichtväter dienen. Man predigte die Unterwerfung des eigenen Interesses unter die Ehre Gottes, man predigte ferner, was nicht immer ganz stimmte, die Harmonie des eigenen Interesses mit der Ehre Gottes, und man konstatierte schließlich, wenn es darauf ankam, bald achselzuckend, bald beklagend den Sieg des eigenen Interesses über alle anderen Lebensmächte. Aber diese Brechungen und Widersprüche spiegelten genau die politische Praxis der gegenreformatorischen Höfe. Einer der Päpste selber, Urban VIII., gab ihnen in den folgenden Zeiten das verführe [Le relazioni universali; s. darüber unten] rische Beispiel, das Staatsinteresse über das kirchliche Interesse zu stellen und den katholischen Mächten in ihrem Kampfe gegen Gustav Adolf in den Arm zu fallen.] Nicht nur die kirchliche, sondern auch die humanistische Tradition hinderte Botero, mit konsequentem Wirklichkeits sinne und rein empirisch seine Lehre auszubauen. Er entnahm Probleme und Mittel der Staatskunst noch in großem U mfange aus den antiken Schriftstellern, ohne sich zu fragen, ob sie auf die modernen Verhältnisse anwendbar seien.) Freilich verfuhren auch größere als er, Machiavelli und Bodinus, nicht anders. Diese konventionelle humanistische Methode beruhte nicht nur auf der Verehrung, die mandem Altertume widmete,sondern auch auf der althergebrachten dogmatischen Geschichtsauffassung, die alles geschichtliche Geschehen und die in ihm zutage getretenen Staats- und Lebensformen als gleichartig und deshalb als immer wiederkehrend ansah. So war Botero imstande, als beste und höchste Quelle poli tischer Klugheit nicht die eigene Erfahrung, die doch immer beschränkt sei, auch nicht die Information durch Zeitgenossen, sondern die Historien zu nennen, „denn diese umfassen das ganze Leben der Welt.“ So sahen er und seine Zeitgenossen alte und neue G e schichte als eine einzige Beispielmasse an, aus der man all gemeingültige Maximen der Staatskunst herauszog, wobei man dann sehr relative Erfahrungen naiv verallgemeinerte. Dabei fehlte es keineswegs an Interesse für die individuellen Verschiedenheiten innerhalb der wirklichen Staatenwelt, in der man lebte. Die Verfasser der venetianischen Relationen gaben sich Mühe genug, ihre Herren über sie zuverlässig zu informieren, und Botero suchte dasselbe Bedürfnis zu b e friedigen durch eine groß angelegte Staatenkunde,die er unter dem Titel Le relazioni universali herausgab.) Er ver sprach hier auch über die Ursachen der Größe und des Teich tums der mächtigeren Fürsten zu handeln, aber blieb dabei im rein Statistischen und Zeitgeschichtlichen stecken und [Vgl. namentlich Buch 6 der Ragione di stato über die Mittel zur Abwehr auswärtiger Feinde. Den ungedruckten 5. Teil des Werkes hat Gioda in seiner Biographie B. herausgegeben.] begnügte sich meist mit tatsächlichen Angaben über Re gierungsformen, Finanzen, Heerwesen und Beziehungen zu den angrenzenden Fürsten. Zu einer schärferen Charakteristik der verschiedenen politischen Systeme und Interessen schwang er sich noch nicht auf. Auch der Bedeutendste dieser ganzen Gruppe, die an der Lehre von der ragione di stato arbeitete, Boccalini tat es noch nicht. Aber er ragte aus ihr weit heraus durch das per sönliche Lebensfeuer, das sein politisches Denken durch glühte. Die Probleme, die ihn beschäftigten, und die Antworten, die er gab, waren von denen Boteros und seiner Genossen nicht so sehr verschieden. Aber während sie bei diesen zu einer seichten Konvention verflachten, wurden sie ihm zu einem wahrhaften, leidenschaftlichen Erlebnis und entwickelten erst dadurch ihren vollen geschichtlichen Inhalt. Der Geist der echten Renaissance und Machiavellis lebte in ihm wieder auf, aber fortentwickelt zum unruhig bewegten Barock. Er wirkte auf die Zeitgenossen vor allem als ein überaus witziger Spötter, als ein Meister der Ironie und S a tire, der allen über den Nacken sah und alle Menschlichkeiten erbarmungslos bloßstellte. Aber schon hierin und erst recht in seinen nachgelassenen Schriften, die lange nach seinem Tode erschienen, offenbaren sich dem Nachlebenden die tieferen Hintergründe seines Denkens”. Meinecke. Il più conservatore filosofo e B.. Segretario di Borromeo a Milano, poi al servizio del duca di Savoia a Roma, come educatore dei principi sabaudi e finalmente nel tempo libero a Parigi, conosce a fondo il mondo politico dell'Europa e, attraverso le sue opere molto lette, in particolare il saggio “Della ragion di Stato” fa scuola politica e trova numerosi seguaci. Perché soddisfa davvero le esigenze del pubblico aulico e per altro politicamente interessato alla ricerca di cibi facilmente digeribili e gustosi. Messo a confronto con MACHIAVELLO MACHIAVELLI (si veda), e una testa mediocre. Non ha questi angoli e spigoli contro cui fregarsi, e si raccomanda alle fanatiche corti della Contro-riforma come mite antidoto al cinismo e all'infedeltà di MACHIAVELLI, senza dover rinunciare completamente all'utilità delle sue ricette. Il suo edificio didattico è una chiesa gesuita riccamente decorata che è cresciuta dallo stile rinascimentale. Il suo tono di insegnamento è quella di una dignità, mansuetudine e severità mescolando opportunamente il predicatore. Dal tesoro della sua conoscenza ed esperienza politica offre qualcosa a tutti ed è in grado di soddisfare gli amici della potenza mondiale e della Chiesa, nonché gli ammiratori dell'indipendenza repubblicana di Venezia. Uno lo loda, fin dal [1 Qui si aprono vere catacombe della letteratura dimenticata della critica mediatica. Su di essi, vedi i saggi estremamente ben letti, ingegnosi, ma un po' capricciosi e ricchi di parole di Ferrari, “Storia della ragione di stato” e il suo “Corso sugli scrittori politici italiani” (si occupa anche di molti scritti non stampati) e Cavalli, “La scienza politica in Italia in “Memor. del R.Istituto Veneto. In generale, vedere la presentazione di Gothein in “State and Society of Modern Times” (Hinneberg, Kultur der Gegenwart) e il quinto capitolo di questo libro. 6. I gusti artistici dell'epoca, la dolce armonia ei monarchi raccomandano il suo saggio deducendone il trono]. Proprio all'inizio del suo saggio, intrapreso questo disintossicare il tormentone machiavellico disdicevole della “ragione di stato” e dargli un significato innocuo. “Ragione di stato”, define B., è la conoscenza dei mezzi atti a fondare, mantenere e accrescere lo stato italiano. Ma, se ci si chiede quale sia la più grande conquista per allargare o mantenere lo stato italiano, si deve rispondere, quest'ultimo. Perché si acquisisce con la violenza, si riceve con la saggezza. Molti possono praticare la violenza. Pochi possono praticare la saggezza. E se chiedi quali imperi sono i più duraturi, il grande, il medio o il piccolo, la risposta è: il mezzo. Perché il impero piccolo e troppo minacciato dalla brama di potere dal impero grand. Il impero grande e troppo esposto alla gelosia dei loro vicini e alla degenerazione interna. Gl’imperi che la frugalità ha innalzato sono caduti a causa dell'opulenza." Sparta cadde in rovina solo quando espanse il suo dominio. Tuttavia elogia soprattutto l’impero di Venezia e l’impero di Genova come esempi della maggiore durabilità di uno stato centrale. Sfortunatamente, però, uno stato intermedio non vuole sempre essere soddisfatti, ma lotta per le dimensioni, e allora sarebbero stati in pericolo, come dimostrarono i primi tentativi di espansione di Venezia, ma no di Pisa, Genova, o Amalfi. Avvertì abilmente una superpotenza di non invadere la libertà di Venezia. Non rompere con una repubblica potente se il vantaggio non è grande e la vittoria è certa. L’amore per la libertà in loro è così intenso e così profondamente radicato che è quasi impossibile sradicarlo. L’impresa e il progetto di un principi muoiono col principe. Il pensiero e la deliberazione di una città libera sono quasi immortali. Dopo questo prestito di Machiavelli) anche la Casa d'Asburgo ottenne [Calderini, “Discorsi sopra la ragion di stato di B.) Principe. Ma nella repubblicha è maggior vita, maggior odio, più desiderio di vendetta; nè gli lascia nè può lasciare riposare la memoria dell'antica libertà], perché la grandezza dei suoi principi è la ricompensa della loro eccezionale pietà. Soprattutto, non rompere colla religione, insegna, sarebbe sempre apparsa senza Dio e tuttavia non sarebbe stata di alcuna utilità. Milano, Firenze, Napoli e Venezia spendano solo molto nelle loro guerre colla religione e non ne beneficiano. La co-incidenza di interessi ecclesiastici e reali politici, su cui si basa un sistema, e quindi anche un elemento centrale della sua dottrina della ragione di stato. Vai colla religione e stai bene, è il loro scopo. Consiglia al principe, prima di ogni consultazione nel consiglio di stato, di discutere la questione con la sua coscienza. Eppure e abbastanza mondano ed esperto da sapere che non e sempre giusto tra la saggezza mondana e la pietà. Per quanto gentilmente e misurato puo descrivere l'essenza della vera ragion d'essere e cercare di adattarla alle esigenze della morale, quando guarda le cose negli occhi, non puo nascondersi che la durezza cristallina nucleo di ogni azione politica [Come già aveva insegnato Machiavelli, e l'interesse egoistico del principe o l’interesse colletivo dello stato italiano. Considera cosa scontata che nella deliberazione del principe il suo interesse è ciò che supera ogni considerazione. Ed è per questo che non ci si può fidare dell'amicizia, della parentela, dell'alleanza, di qualsiasi altro legame, se così non è anche questo ha gli interessi di coloro con i quali si negozia come fondamento. Infine mette francamente che “ragione di stato” e “interesse colletivo del stato” sono essenzialmente la stessa cosa. Il principe si orienta nell’amicizia e nell’inimicizie secondo quanto vi sono piatti che sono naturalmente sgradevoli, resi appetibili dal condimento che dà loro la cuoca, per cui tende, naturalmente senza affetto, da una parte o dall'altra, a seconda dell'interesse del suo animo e preparano il suo affetto, perché in fondo la ragione di stato è poco altro che ragione d'interesse. Aggiunte grasso alla sua ragion di stato. Venezia] Una riflessione più profonda avrebbe dovuto sviarlo dall'armonia della ragione dello stato italiano e dell’interesse dello stato italiano e del dovere etico e religioso che insegna in modo così untuoso e coinvolgerlo in tutti i tipi di problemi di visione del mondo che non erano ancora maturi per il pensiero del suo volta. Evita ciò, come ha fatto lo statista pratico di tutti i tempi, e si limita a esortare il principe a non stabilire un senso di stato che contraddirebbe la morale, come un altare contro l'altro. Alla fine del suo saggio si è persino mosso per condannare la politica di interesse in generale. Spiega che il principe non puo più realizzare grandi imprese comune ad altro principe perché la differenza dei interessi li dividono troppo. Ma nei tempi eroici della repubblica romana ci si poteva unire senza altro interesse che quello della gloria di Roma. Gl’imperatori greci ostacolano i crociati. Qual'era il risultato? I barbari goti e longobardi prima cacciarono i nostri dall'Asia e poi si sottomisero ai Greci. Ecco il frutto della politica. In un saggio successivo attribuisce alla stessa causa anche il declino della repubblica dei franchi. Poiché il regno franco (l’antica Gallia) fa amicizia con turchi e ugonotti, la fede si allentò, perché se si attribuisce ogni cosa a una “ragion di stato irragionevole” e animale, si scioglie il vincolo dei animi e l'unione del popolo.] La filosofia di Botero puo quindi essere usata come un buon breviario per la politi servire i confessori cattolici. Predica la sottomissione del proprio interesse alla gloria ed al interesse colletivo, si predica ancora, cosa non sempre del tutto vera, l'armonia del proprio interesse con l'onore patrio, e infine, quando si arriva al punto, si alza le spalle, a volte lamentando la vittoria del proprio interesse su ogni altra forza della vita. Ma queste rotture e contraddizioni riflettevano esattamente la pratica politica dei tribunali contro-riformisti. Uno dei papi stesso, Urbano VIII, la loro questa seduzione in tempi successivi [Le relazioni universali] [Vedi sotto per un esempio di mettere gli interessi dello stato al di sopra degli interessi della chiesa e di cadere nelle braccia delle potenze cattoliche nella loro lotta contro Gustavo Adolfo.] Non solo la tradizione ecclesiastica, ma anche umanistica impedì a B. di ampliare il suo insegnamento con un senso coerente della realtà e puramente empiricamente. Ha preso i problemi e i mezzi di governo su larga scala. Comincio dagli scrittori antichi senza chiedermi se siano applicabili alle condizioni moderne.] Certo, anche quelli più grandi di lui, Machiavelli e Bodino, non si sono comportati diversamente. Questo metodo umanistico convenzionale si basa non solo sulla venerazione che l'uomo dedica all'antichità, ma anche sulla tradizionale concezione dogmatica della storia romana, che vede simili e quindi sempre ricorrenti tutti gli eventi storici e le forme di stato romano e di vita che in essi emergevano. Botero sa quindi nominare la migliore e più alta fonte di saggezza politica, non la propria esperienza, che è sempre limitata, né le informazioni dei contemporanei, ma la storia di Roma, perché questa abbraccia l'intera vita del mondo. Così Botero vedevano la storia della Roma antica come un unico insieme di esempi, da cui si estrae una massima universalmente valida di governo, per cui una esperienze molto relativa viene poi ingenuamente generalizzata. Non mancava l'interesse per le differenze dei soggetti o individui all'interno del mondo reale dello stato italiano in chi visse. Gli autori delle relazioni veneziane fecero di tutto per informare in modo affidabile i loro padroni su di loro, e Botero cerca di soddisfare la stessa esigenza attraverso uno studio su larga scala dello statio romano che pubblica con il titolo di “Le relazioni universali”. Anche qui promise in procinto di agire sulle cause della grandezza e del pool dei principi più potenti, ma rimase bloccato nella storia puramente statistica e contemporanea e [Cfr. in particolare il libro 6 della Ragione di stato sui mezzi di difesa contro i nemici stranieri. Gioda pubblica la quinta parte non stampata dell'opera nella sua biografia di Botero] di solito si accontenta di informazioni reali su forme di governo, finanze, eserciti e rapporti con il principe vicino. Non arriva ancora aa una descrizione più nitida dei vari sistemi e interessi politici. Anche il più importante di tutto questo gruppo che lavoa alla dottrina della ragione di stato, Boccalini non lo fece ancora. Ma lui sporge lontano da lei attraverso il fuoco personale della vita che brilla attraverso la sua filosofia politica. I problemi che lo preoccupavano e le risposte che dava non erano poi così diverse da quelle di Botero e dei suoi compagni. Ma mentre si sono appiattiti a una convenzione superficiale in questi, sono diventati un'esperienza vera e appassionata e per lui solo in questo modo svilupparono il loro pieno contenuto storico. Lo spirito del vero Rinascimento e di Machiavelli rivive in lui, ma si sviluppò in uno spirito irrequieto e commovente Barocco. Ai suoi contemporanei apparve principalmente come un beffardo estremamente divertente, come un maestro dell'ironia e della satira, che guarda sopra il collo e smascherava senza pietà tutte le discipline umanistiche. Ma già qui si rivela a coloro che vedeno dopo di Botero lo sfondo più profondo della sua filosofia politica. DE IVRE CIVILIS. CICERONE (si veda) IN ARTEM REDACTO EXERCITATIO SCRIPSIT ILLVSTRIS IVii^^^P^LTOlArM ORDINIS TORITATE PRAESIDE D. CHRIST. GOTTL. HAYBOLDO SVPREMÆ CVRIÆ PROVINCIALIS ADSESSORE, IVRIS SAXONICI PROFESSORE PVBL. ORDIN. ACAD. ELECT. MOGVNT. SCIENTIAR VTILIVM SODALI. AD DISPVTANDViM PROPOSVIT ANNES GOTTHELF i^ORNEJVIANNVS i I.VBENA LIPSIÆ EX GFFIG^IA SAALBAGHIA DE IVRE CIVILI A M. TVLLIO CICERONE IN ARTEM REDACTO EXERCITATIO SCRIPSIT ILLVSTRIS IVi^^B^LTOI^M ORDIXIS ;toritate PRAESIDE D. CHRIST. GOTTL, HAVBOLDO SVPRKMAE CVRIAE PROVIXCIALIS ADSESSORE, IVRIS SAXOXICI PROFESSORE PVBL. ORDIN. ACAD. ELECT. MOGVNT. SCIEXTIAR VTILIVM SODALI A. D. Vr. INI. OCT. A. C. cI^LoCCLXXXXVXI AD DISPVTAXD\'M PROi^OSVIT L V H E N A - t. V Sta T V S ilOANNES GOTTHELF M^RNEMANNVS L I P'S I A E EX OFFICiNA SAALDACHIA I R O AMPLISSIMO ATQVE CONSVLTISSIMO «lOANNI CHRISTOPHORO HORNEMANNO * rf ' PARENTI OPTIM O NEC NON VIRO ILLVSTRI ET AMPLISSIMO B. SERENISSIMO DVCI SAXO - VINARIENSI IN SVPREMO SENATV ECCLESIASTICO A CONSILUS ET ILLVSTRIS QVOD ^VINARIAE FLORET GYMNASII DIRECTORI PRÆCEPTORI OMNI PIETATIS CVLTV PROSEQTENDO HOCCE QVIDQVID EST LITTERARH MVNERK OBSEQVII £T OBSERVANTIÆ MONIMENTVM AVGTO R -DE IVRE CIVILI. CICERONE (si veda) fi o^^f IN ARTEM REDACTO ^ "btinuit haec fempet vxtOL do£^os honiaes constans opinio, atque etiam nunc in omnium, qui dehis rebus optime existimare pofTunt, penitus inhaeret animis., quidquid viiquafti iit poUtiorum disciplinarum, nuUis aliis, quam Romanorum libris ac litteris contineri, nec vllam omnino efl*e artem ^que icientiam, cui non iniignis lux ex veterum fcriptis adfundatur. Elgo quidem , quo faepius lego praeftantiHimos veterum libros , eo magis, quam iam dudum perfuafam mihihabui, iententiam confirmatam video, nuliam reperiri difciplinam, «ui maiora fubfidia fuppeditet veterum fcriptorum le£Ho, quam iuris ciuilis fcientiam '), quæ tota fere ab antiquitatis Romanæ cognitione proficifcttor, nec vllum vmquam intei: omnes , quos tulit Latium, excellentiam ingenio- De commodis, (}ua£ ex adfidua auAarum clafficorum ledione InAudium iuris ciuilis redundant, gcneracimdixerunt Fridl Placnerus in Praef. fuper vt Uitate leffienis au^trum c/affictrtm im hure ciuili., I. Fr. Groneuii Okfer- va$t. Lipf. 1755. edic. prseminar et Ge. Frid. Kraufius in OiC de fraefiiiis «ufin-u^f veterum in explicand* iitrt fraefmim ^mant, Vit^inb. r- . ''geriiorum /CTiptores M. T. CICERONE brie exftitifle vberldrem, in quo tot tamque praeclara de iure litteris conngnata reperiantur. Euoluaa enim, quaefo, diuini illius au£loris fcripta, non orationes folum, -<# fed illa etiam, quibus artem dicendi tradit vel philofophic^tra^at, et reperies in fingulis ipfius libris , ne dicam in iinguiis fere capiti- bus, innumera iuris fcientiae vefligia , non leuiter illa adumbrata, sed manifefta ac penitus expreifa *). ludae mehercule molis volu- men confcribendum eflet, (i quis omnia, quae ad iurifprudentiam fpe£lant, ex CICERONE coUigere vellet atque illuftrare Quae quum ita (int, haud fcio, an operae pretium fa£luri iimus, ii, qunm commode nobis obtulit et de litterulis noilris quaedam , qualiacumque iint, diilerendi (hidiorum noftrorum ratio, occaiione ita vtamur, vt Ciceronis iurisprudentiam paullo copioiius explanemus, et, quot quantaque ad ius ciuile in artem redigendum ipfe ftudia contulerit, quantum in riobis iitum efl;, pertra£lemus. Sed valde pertrmefco, ne quis hifce conipe£Hs alto fupercilio ac vultu magna minanti mihi ..-:Si quis flty cui non facis ponderis habere videacur hæc mea oratio, age lo. Aug. Hachium, cuius merica de hiAuria iuris Romani atque eleganriori iurisprudentia nufla vmquam delebir dies, eum igirur excircmus, vr» quae modo diximus, hls audoritatem tribuat. Nam in WJf. iurifpr. Rom. Stockmanni omnibus ius Romanum cum laude percepturis adHduam iibrorum Tullianorum le^ionem vcl idro commendauir, quod in aliis veteribus au6loribus tot tantxeque veteris iuris reliquiae» vcl potius copiæ, quantæ in hoc vno, haud reperiantur. lam olim Franc. Balduinus (in Epift. de opt. iur. doe. et difc. rat. ad studiosam iuuentutem confcriptti et praemifla Eius Catecbefi iuris p. m. 46.) tantuiQ otii fibi optauit, vt lurisprudentiam Ciceronianam colligere, et eam, vci inftituerat, in locos rommunes digerere pofTet; nihii cnim dignius Rotnano iure, nikil ca tdccfliouc graciu; cflc poiTc. r^ji ' 'conSsfHmoecHnt : col n6n di£iusTl7!fts? Me qufdetn nofi jfu^i laiil s magnis viris fumnn cum laudehuic &rgumento nau^tam efTe ope* W .mck 4), coniilio tamen multum haud dubie diuerfo 4ib e6, quod no^ bispropoiitum e^y ita, vt negotium noftrum paucis certe etfere obiter antehac tmtatum effe^ abfque adrogantia adfirmemus. Omnes enim , quofcumque infpiciendi perluflrandique copi& . nobis USoi erat»^in eo maxime elaborarunt> vt oftenderent, G- Vid. Anr. Scbultlagil Or./4r imrifpntdentia Ciceremis^ calci fubiefta Dj^//. ^:^ Fr«n«qa. 170». 4. ian^m cditarum» ct recufa in OpufcuKs ad bijitritm imrii xx. ftrtinentibust a lo. Lud. Vhlio colleAfs (Halae 173$.) p. 309. fqq. Henr. . Mtxi.\ Keftneri Difl*. Cicer» Iurec^nfuttus in Tr. de Officiis. Rinrelii 1719. 4. Uenrici Brokes DiflT de Cieerne iuris ciuilis tejy »c interpretet fpecistim d». Cicerene ICt9. Vitemb. ijjg. 4. Eiufd. Diff. de Cicerone iuris ciu. trfiesc- *\ inttrprete t fpeciatim in fuis de Inuentiene Ithris. ibi<L 1739.4. Efafd. DiiC de Cicerone iuris viu. tffle ae intei^pretep fpeciatim i» primo de erattre iibri m cap. I — 3g. ibid- 174 1 4. Henrici Conftantini Cra< Specimen iurifprmdentiae Ciceronianae f. ^iceronem iujiam pro A. Caecina cauffam dixijje. L. B. 1769. lo. Olivier Diatr. de iurifprudentia Ciceronis; in £i. Ciuiiis doQrinae anaiffi pbilofopbica (Rom. 1777.4-) P* 97—136. lof. Lud. Em. Puttmaimi Obf. de vtHitate e leStione fcriptorum M. 'Tuilii Ciceronis phraecipueque eratio- num TuiJianarum in difciplina iurit erimina/is capienda ; in Ei. M^cellan. c 19. Quibus addcndi funt» qaos Ciceronianae eniditionis praeconet magno numero recenfct largiflimus eiufmodi fcriptorum promus condus lo. Ge. MeufcUus Vir III., in BibHotb. Hifi.Multa qaoque er praedara diuerfls in locis dc Tulliana iuris fcientia protulic Conyers Middleton in praeclaro opere, cui tituius eft: Hijiory of tbe Lifd ' of M.T. CicerO' London 4. quodque in vernaculam linguam tranfta- lit Seidelius. (Gedani) At ilfud miratus fum, qui fa^um fit, quod in eo capite, quo de Ciceronis doflrina ct erudicione - fq. verf. Seidel.) ^bferuauit pluriroa lcvhi digniflima auftor elegan- tiffifflu^ ne verbulum quidcoi dixcric de cius i)uis fcicncia. oeronem in iure non futfTe hofpitem » vel plura ac praeclara in eo reperiri, quae ad ius Romanum expiicandum inprimis faciunt; illam vero quaeflionem, quot quantaquede iure ciuili ad difciplina e dignitatem euehendo eius merita exdant, vel iicco pede tran(ilierunt, vel ieui tantum bracchio pertralanint. Quae quum ita fint, nuUus profe^o dubito, quin nos non prorfus inanem in hac quaeftione pertra^anda operam infumturi ilmus. Quod quidem ii cognoue- rimus, fieri foriitan potefl, vt, quaepingui, quod aiunt, Minerua adumbrauimus lineamenta iatius aliquando dedgnemus , et quantum ad vniuerfam iurifprudentiam augendam et in aitius promo« vendam contulerit Gcero, copiodus exponamus. Quod vero ad hafce (ludiorum meorum pnmitias adtinet, eas omnium, qut Ittteris fauent, quibufue et leuia aut tenuia haud difplicent, oculis lu- benter fubmitto ac fpefn foueQ certi(Timam, fore, vt aequi exifli- natores et erga iuuenis mode/lam imbecillitatem indulgentes lcri- ptiuaculae coaiilium Hnt refpe^uri. A dgrcdienti autcm mihi hunc locum animus hon eff adnm agree et putida ditigcntia Arpinatis vitam confcribere; quod prorfus cft ab inftituto meo aRenura. Id tantum adfequi voto , quod femh per niihi in fummos homines ac fummis ingeniis praeditos intnenti coniidierandum efle vifum eff, vt ex qnibufdam quafi dcHneamentis', quo fiicrit ille a natura fa^s ingenio, oftendam, ct, quod poffini inueftigem, quibus initiis ac fandamcntis haec tanta rurrfprudenr. tiae facultas excitata fit, quibus præfidiis adiutus, qua ria ac rtt- tione indu^us ad id legitimae fcientiae faftigiura penetrauerit. Iti enim fiet, vt, quo diRgentius haec cdnffderemusr ac perpendamus fingula, eo ditucidius adpareat, quantum ad artem noftram augeny dam et ampKficandam contuterit atque adeo conferre potuerit. Inter omnes fere populos maximam curam conftat educanda i^eris adhibuiffe Romanos. ProDe enim gnari, quantum iiiter- ^, quantunai^|EEfemomenti habeat tenelios adhuc animos veluti ce» reos fingere et ad bona omnia^conformare, puerilem praecipue aetatem cura fua amplexi funt, et id in primis ipedarunt^ vt fincera atque integra vniufcuiufque natura toto ftatim peiQore a di ipe r et ar- tes honeftas, et, ad quod maiora haberet adiumenta, in eo mice eiaboraret. Eodem modo TuHium noftmm inftitutum fuifte, vel ex eo iam colligi poteft, quod eius pater, qui, quum eftet infirma - valetudine, in Arpinati villa remotus a proceUis reipublicae aetatem Cf. TACITO Diai. de 6raf, a». Wz tem«ge^t inlttteris, <]^dquid dabatur otii, id f«re4ii hoe -enifM conrumrerit ^). lam a primis, vt Graeci dicunt, vnguiculis, iis, quaeL. Graflb placebarit, artibuset ab iis do£loribus, quibus ille vtebatur^ eruditus 7) elementa iitterarum celeriter percepit, tan-- tumgue adtigit do^rinae, quantum praeftantidmio quifque ingenio praeditus prima illa puerili inftitutione potuiffet. Ac fi verum eft, quod fafepius prodltum legimus et ipfi obferuauimus quidquid suscipias imprimere, id facile recipere teneros inuenum animos, noa eft, quod dubitemus, quin puerulo iam amor quidam iingularis ear rum litterarum, quibus ftudia forenfia aluntur, infitus fuerih Confideret enim aliquis eius ingenium a fimilitudine paterni haud abhorrens, ponat fibi ob oculos aui magiftratum fumma cum laude gerentis exemplum 8^, expendat educationem Crafli, quem eloquentium iurifperitiifimum vocare Cicero ipfe 9) non dedignatus cft, arbitratu inftitutam. Quae fi quis fingulatim percenfeat, con- iefturain noftram haud vano niti argumento, inficias fane ire non poterit. £x vmbratili ac dAneftiCa difciplina Romam fecontulit, eo con^lio , vt mirificum et ad omnia fumma tutum ingenium, quod in vnius vrbis, quae naibentem ^remio et (inu fuo exceperat^ gyrum fe compellinon fuftinebat, maiorem inueni^ret aliquem cam- pum, in quem excurreret, roaius, in quo Jfpeilaretar , theatrum. Incidit quidem tunc temporis in funeftum ac perturbatum reipubli- cae ftatiun, quo vrbs, imperii domicilium, variis fa^lionibus, servire 6) de leg. 8» X. de prst. i, i. Ep. ad Dim, if, 4. de ttrmt. 3, l. t) de leg. a, i. }, i6. de wat. fl, 6<. - - • 9) Brut. 1%. vi» phrictis, iHbortbat, emmli adlitttt«»Tnrce amnitnti «doer- tfts, felix vere et anreum feculiim , quo omnis Græciæ {apientta tam feuera lege excolebatur, vt, quod ibi fuerat exercitatio ingenii, liic in femen conuerteretur publicae vtilitatis '<>).Quam ob reiii dolefcentes prirots annis Graecis iitteris dare et grammatico^ rhetores, phildfophos Graecos audire folebant "). Quum eoim ve- teres ea, quam Plato iam fbuerat, imbuti efTertt opinione, omneni ingenuarum artium do^inam Vno quodam focietatis vincuio conti- n'eri **), nihil profedo prius neque antiquius habuerunt, quam vt iuuenes, iiue ad rem militarrai, iiue ad iuris fcienttam, iiue id eloquentiae ftudium fefe adplicarent, id non fblum agereot, fiad omnem etiam liberalis difciplinae orbem emetirentur. Adeam quo- <|ue^fententiam (ludiorum fuonun rationem adcommodauit Gcero ; de quo fi quis dixerit, tanto eum ingenio fuifle, vt, quaecunque effent in litteramm cognitione pofita, intelligentia comprehende- rit, fi quis commemorauerit^ tanta eum induftria exfMtifk, vt, quidquid librosum philofophi Graeci reliquiflent, qui in aliqUo fiumero haberentur, qmdquid oratores, quidquid hiflorici iitteris coniignaflent, quidquid.cecinilTent poetae, ideuoluerit ac fhidiofe legerit, ii quis adfemerit, antiquitatis memori^m paene omnem, maximarum gentiura ac nationum res geftas cognitas eum habuiffe, ' lo) Cf. Seneca mPrae/. L. i. Controu. nQtiidquid, Inquic, Romana facundia habet» quod infolenti Graeciae auc opponac aut praeferac, circa Cicerpnem effloruic: omnia ingenia, quae iucem flndiis nollris adtuleruflt, tuncnaca Bfut. 40. dfg off. I, I. Sueton. de el. rbet. i. et ^* riv>i^* hicy inquam, qui omma haec illi Tindicare non dubitatet, nimias lorfitan laudum TuUianariun videretur eSe buccinator. Nemo Tero Cicesonem adtigit, qui dubitare, quin ita fit, vUo modo poC- £t '3). In primis vero in philofophiae (ludio, non eft £aciie di^hi^ quantum excelUierit '4) ; quani non a limine, vt dicitur,. falutauiti fad ad intima eiufdera cubilia penetrauit, et vnamquamque eius par- %em ita adcurate diiigenterque perluilraiut, vt Ulos, qui in vna phiiofophia quafi tabernaculum vitae {iiae coUocauerant,^ fere superaret. Legatnr lac. Periaonii Orttib de deeronts eruditione et indii/fria (Frane^a. l6%i.) p. l^ {qq. ^ ii. -Non fe e porricu Zenonif, atit Lyceo Arlftoteir», lat liortis Epicuri, fcd cxAcadcmiae fpMJis maxime exiiHie dicit Or. |. Ep.adDiy. 1,9. Nempe .,Acadcinicae philofophiae ezat, de ooinibus zebus in vtranque partem difpu- tare, quod ad forcnfcm etoquentiam fane valebat quam plurimum, nequc / ad angufte ec tcnurter, ftd cleganccr, copiofe ct ornate. Sed philofophiam f^/ aon folum tamquam eloquentiae miniftram amptexus *eft, quae arma ipfi »r«, iuppcditarc poflcCt quibus aduerfarios, hifce fubfidiis deftitucos,. pEoftcrncnt ,.' valeret, vcrum etiam ad ituifprudentiac Audium tranilulit, vt haec, philo- Ibphiae opcra fubjeuata, paullo magis fe commoucrct, ec tamquam carncm, fuccnm, iaaguinem coioremque adciperet. Cuius focietatis illu/Vre arga« lentum ipfe exftare voluit eo loce {de Itg. i, (.), vbi non a psactoris ediiffco» Bcquc a XII tabulis, fed penitus ex intima philofephia hauriendam iuris difciplinam putat. Qycm autem morcm dilFcrendi Socraticum in omnibus libris fequutus eft, eumdem quoque jn iuris fcientia adfiibuit. Vbf- cumque cnim de iuris quaeftionibus vel controvcrfiis fermo eft, ab vna parte fententias , et quibus nituntur rationes fumma arte difponit, his vero jka difpofftis, contratias opiniones earumque argumenta ita tn aciem educit» vt quiuis ex earum coniliftu, quid in vtraque parte minus firmum, quid verifimiltus (ir, facile intelligere pollit. Ci.de I»u. s, a Orut. Tart. 14. cc 34. Plura dtbunt, qui de philofophia Doftri ex iolUcuto coounentati .li- •^ji-: rar^. Omnibus lis itaque do^lrims , quibus aetas pilerilts inleiy imari adhumanitatemlblet, -atque omnium ik)narum artium ormi^ v mentis iitflrudus in forum , tamquam in ifAcra ac puluerem, Mu* €txis eft, rt eius auditor efTet et fedator iu^eiorum. IVes Tiimiruni Hs temp6ribus artes fuere, qwie ad furoma quaeque viam muniebanl^^ ars dicendt, iuris fctentia atque arma ^i). Ek quibus -quas ^potiifi*, mum amplexus fit nofter, facile ^uhns potf ft comedura adfequi', qui eius mentem penitus introfpeut. Qunm enim-omnes tFahaiiiur' - iandis ftudio, quid mirum, H Qcero, qui, quum amore gioriaenimis :- acri fortafle neque proHus inhonefto ftagraret} nihai invtta ezpe*. tendumputabat, ntd quod||0et cmn laude et cum dignitate coniua*. Chim, eumdem, quem optimi ac nobilHnmi, petere curfum laudts, atque in iis elaborare yeiiet ac deiudare, quibus maxima expofita erant vel ad gratiam vel ad opes vel ad dignttatem praemift, quaeque in omni libero populo femper fleruerunt fefnperque dominatae funt "'^). Aiia qnoque ratio tn retpuMicae ilatu ac temporibus, quaeillum exceperunt, quaerenda «ft. . QuaeqHtdem^ dUig^ter tnfpidamus, tnuememus, i^mpubiioam Romanam tunctemporis . -ciuiH- " Xfunt, Gautier de Siberc in Dlatr. cui litulus: Examen de U PblUftftU d« '^'?'Ciciront inferta AUm. deVAemd. d. hfcr. ettn ^ians ^; '.^ C Meinc»rfius, VirlU., inOr. degantiffim; ac dodi/fimc fcripta de pbtlefitphis ^^ Cicerenii eiufque in vniuerfam pbilofopbitm meutis^ quae exibt in Opuftc. . ' pbilofophlcis varii argumenti (Lipf.). Add. Middletoni /. /. T. 11 II. p. 3)o. fq. ex verf. SeideU Xxji) BKttf^4s. Cf. quae egrcjie, vt oronia^ hanc in rem «bieruauic Cbr. Gtr> viuf. Vir Celeb., ia den pbilofopb. Anmerhungen itnd Abbandlungen zu Ciee- •' r#V BUcbern vn den Pflicbteh T. f . p. aa j fim. 41. ^ro Afor.<t. <Aj;^a, 19. .i;^ *v.-v^*^ >^^f'<jj^ ?&?< , m - ciuilibus di^Hdik ac bellis mirum in modum conquafTatam fuiflc et Ubefa£Utara. Ac primum quidem Gracchanae Druiianaeque atque Apuleiae feditiones rempublicam conturbauere, quibus ea femina fparfa funt, vnde bellorum ciuilium, Sullani, Mariani atque Cinatr oi formidolofa fufeitata eil flamma, quae ciuium fanguine reftiob guebatur. In tantis tenebris atque parietinis reipublicae omnia bo^ oarum artium fludia iiluerunt. Forum moeilum etvaftatum, muta i^tque elinguis curia, fides venalis, iudicia diflbluta, perdita, num* maria. Sed non dilatabo orationem meam ; etenim poffet efTe infinita, a mihi liberet commemorare iiios turbines, illas procellas ac ciuiles difleniiones, quibus fatis ^^nter deplorandis alicuius eorum, qui tunc occubuerunt opus eflet ingenio. Ad CICERONE vnde deflexa efl noflra oratio, reuertamur. Qui quidem quiim omnia haec adfpiceret, quid mirum, fl eius animus, veterum ie^ione innutritus, ac fortiflimorum virorura, quoruiQ imagines et ad in- tuendum et ad imitandumi expreflas reliquerunt et Graeci et Romani fcriptores, exemplis incitatus eo adduceretur, vt omnes curas, omnes cogitationes, omnes vigilias in eo collocandas eflTe putaret, vt flrenuiflimus iibertatis vindex, ^umanitatis acerrimus propugna- tor, iufliflimus cauflarum patronus, ii4|^roborum adcufator ai|da- cifHmus atque fortiflimus infontium defenfor euaderet. Nihil enim pulcrius, nihil honeflius, nihil dignius cogitari pofle putabat, 4)uam improbos adcufare et miferos calamitofofque defendere ^7). Quem quidem finem flbi propofltum quo plenius adfequeretur, in Diuintt. in Caecil. s, so. ai. PbiUpp. i, }. pr» ClMeni.%7, lo prinus vero lc^u digiuffifflus cft locu^ qui cxftat i^ O^ a, -"^0 ;i fo^Xeiiiikpvit ^^m^^S>tt»ttm^M^6per9my vt et trtem dicendt «| v iuris icientinin, iiiH} qur tegttima defenfio rel adcufatto, in foro tfinr| ilituenda, nuUo modo fuccedere poterat, ar^flSKio vtnculo eoniuii^ gtoret ^^), Quam ob rem, neXhemidis&cra illotis mantbus adttQ#; geret, Mtm 9 paruis leges decenrairales» a quibus, tamqqam pobU«§ pTiuatiqueiurisfonte, iioifprudenttae ftudium aufpicahdum pufetfbant vetetes, edidieit i9), atquein fcholis rbeUvuin» vt tam ih dttiTl fendendo, quam ui adcufando ejcerctt:«tur , fumma induftria M^ • l| I I I I I I III lll# -;. /" ig) DHliiifta eraht iit tempbribtts ihter fe ittrirconfs!r»ram ct pttronoKMi^V •^fi^' mnoi»-, qmmquam haud decranr» qui Ttnim<)u« <umma otm 1^4c &^ilii^^' .| rcnt, vcluti }A. Porcius Cato (^Er «r^/. 1, ]7» ct K.lJ.)* P- Crafliis DtueaO^;; ' . ar««. I, 37. ^rc/. 36.) i Q. Mucius Scaeuola pontifex (BrM. |9. et 40.), h, T CraiTus (2?r»/. jg. 39. 40.) etSeruius Sulpicius (ffrivr. ^i.ec^a.). Noftmrt 'ft*" Vero Vtnmqoe perfonam pari com fiutdc faftiaoiffe, qdean ad modoa miur* •$^.,fi|m^i/u4:de oratore diuinum opus ioquicur, ia tf^^^iaih^ ^ngnthr»^^ locorum» vbi iis, qui ^crfeflt oracorct ellj: VBUiK»lPnt Gp^tUmem cll^^- necCiuriam ipfe prbfefTus cfl, tcftimonlis aDuadc ihtclligitur. Vid. md ^ HerHm. u li. de hutnt. i, f. Ormt. Pitrt. «t. (it Or. t, $» 6. %. 14. 41. >^. Or, |. 41. 43. Brut. Hinc accrrtaic perftrinxic cauilanim patrenos« qw t\ huc^tque iiliic ofagrui cum cacerua in foro voJitareqc, praefidium cUeQC»i' bus atque opem amicis et ctitnAis prope ciuibus lucem ingenii et confilii •(^' ftti porrigerent, qui vero ignari plane legum in maiorum inftitutis -faacfit»*^ rJe;ii^8C,'ir quaHeiure Incidcrct"dtt6itacio, ad ICtoram prudenciam anffSi geren^ a quibus liaflas ameiuatis adciperentf qnas oraeeriis kccrtis et virU' A' busLtorqttcreiu: Ttpic 17. de Orat. i, {7. Quac ICti ct oratoris offici» .'^: quamquam Corn, van BfnJcershoelc Oiffi iar. R»n$. 7, 6. Aib Impcratoribua >«».. coniund» fuiff^ iudicat : tamcn .contrarium, de qno cx Qjuinftil. fnfii.Ormt»' la* 3. nec non-Ittucacl. 7«4af^ ciniqne Scholiaftk conftaro potcrar, ftlidi» racionlbns euindt lo.Guil. Hoftmannus in Prmef' Aegitlii Menmgii AniHWit^' •: ti^s intitciuiUtprmemiffm, Cf. Schultingii Qr. M: p. J4f, > ^n 19) de teg. a, aj. Liu. J, J4. Tactt. .«^. J, aj. ' i •Mf^< Ihoque ftudio verfatus «ft >•). PoftiBaquam rero in foram ^eduBtit erat, iuxta prifcum Romanorum morem ad Q, Mucium ScMuoIam augurem, Timm i^s ciuilis intelligentia atque "omni prudentiae genere confpicumn fe contulit, quem fenem iuvtenis ita' fe^Htus eft, vt, quoad poftet, abeius latere'nunrquam decederet, «t^ quae itb eo prudenter diiputata eftent, fedulo menuMiae mandaret omnta ^>)i' (I.UO mortuo fe ad^. Mucium Seaeuolam pontificem adplicuit, ^i quum ea aetate iurifperitorum elequenci(SmiK putaretur ^% Tullium in primis exemplo fuoexcitafte videtur, vt eloquentlam cum iuris fcientia coniungerei , eamque indotatam atque incomitatam yerborum dote locupletaret et 4}rnaret *3). Magni ifti viri, in duorum familia iupifprudentiae laus erat hereditaria, et er^quorum ludo, tamquam ex equo Troiano, multi prodierunt lurecorifulti, guam(}uam nemini fe {id docendum dabant, domi tamen in hemicy- dio fedentes aeque ac tranfuerfo foro obambulaotes admittebant adolefcentes difc^wii eupidos, vt, quid conMentibus refj)0nde-* rent, quas aQiones, exceptiones et cautiones in quauis caufta com- jnendarent, quibufque rationibus in his omnibus vterentur, .audi- fent , eaque omnia libi in futuros vAis enotarent ^4). Ificredibi- lis tamen^quaedam ingeniij quod (ibiplurima deberet, magnitudo . 4ion jU) Brut. 36. et 89. A Amick. u quem ad locum c£ Wetzd. ^p. iif. ' Plu« ''tarch- ia vks Cu-.c.J. 4]uum.Ciceroneai PhiloiM Academico operam naua/re . •^ommemoraneC, haec addk: ,i(ta i$ r$t« wtp MetuuB» avSfmtt tvmv troMrtme . xKi ntnfmm/tt tnt ^Mhnu $ts tiix$igim$ rm $oimv .m^$MtT$. •j>'i >^ > ^. a4) ^non magnepewf clefiderauitaherit» iflfeefadiendo lalJdrfiBnrWfia- duftriam '^), fed ipfa iuriiperitbrum et prudentum de iure ciw^ fcripta etcommentarios percenfuit^ in iifque quum in iuuenili tuqi ' in matura aetate fingukrlem -quamdam iueuttdikatem ae deleflafiqi^' , nem fefe.reperi0e teflatum reliquit *^). Sed non in patrio foltiitt - iure cognofcendo fubftitit , verumre^am^ quum ftudiorum eat^ Athena$, tamquam ad mercafeuram bcmiiru M ar^um, fe con£ert«i|[ actotam fereGraeciam peragraret, omne fuum ftudium in Græcarum legum hiftoria, funmifte prudentiae fonte Tberrimo, nonu* x^atim Lycurgi, Dracoms et Solonis inftitutis percipiendis peAiil^ i^x iif<}ue, quod iuri Romano explicando maxime inferuiret, d«*' promfit«7). Qqantum autem iam ineunte aeti^e in iurisibienti» prpfecerit, luculenter teftantur, quos de inuentione fcripfit admodum adolefcens iibros, atque orationes pro Quin^o et Sex. Roficio" Amerino habitae ^s), in quibus tot tantaque furgentis ac creicentis in immenfum ingenii documenta deprehendebantur , vt qt|iuit fa- - cile poffet iudicare , vnum e fummis viris euafunim illum, vel ta- lem potius f uturum» cuius iimilem vix yUa praeteritorum feculo- rum aetas tulitTet. Cicero aeai (mffe.avrtitSaxrov ac propria vimice et Stutniri ad taoeum fa- ,^\,.yftigi\>m penctraaifle, egregie me docuerac S^ettigfrust cuiiis futnmi vici pi» ,,i^aieinoria numciuam exanimo diicedet meo» la Pr«iMjUtu tui Uctm Ck. m . Catiih. }, 8. ». (Budiflac 1791 J p. 17^^ s-:i, «6) Jt Ortt. ii 43« 44- ^' P'»' «» 4- t .'l aj) C£|^^ddIetoa. /. /.. Atcamen iam antc iter in Graecian .^,^fiircd|pi plurimas Graecotum ieges cogi^itas irabuine Tullium, patetes libris de inuentione, in quibus nulta» quae »pud Craecos vigeban^ infU- ^ tuta recenfet, vt i, }}. 2, a). ii. }8. , •t) ViA. Breuiitriittn vit^e^ m^ionitm ei fcriftQritm Ciceremft pcaeaiflttai B^OB- , tw* «4«. T, L Pv WVI. iq. ; I^ yxpoluimus {«-o virium noltranim tnodulo, qua via ac ratione ^-^ iuris peritiam omnino naQus fit CICERONE Quae (i quis rite per- penderit) quis e(l, qui ambigat, quin Tullius ciuilem prudentiam non extremis modo labris dcguftarit, verum, qiiemadmodum reli* quas humaniores difciplinas, ita et hanc ad vnguem caliuerit? Attamen dici vix potefl, quantopere inter fe eruditi dilTentiant de CICERONE (si veda) iurisprudentia. Fuerunt^'), qui ideo, quod numquam fe ICtum profeflus fit, nec de iure refponderit, ICtis adnumeran- dum eflfe praefra€ke negarent ^oy Quomm vero iniquae fubtilitati iam aff) Eorura antdigBanus eft Corn. van Byrnkershoek, qui (in Praetermiffis zA L. 2. $. 4^. D. de O. I. infertis ec ipfms Kynkershoekii Opufcf. T. II. p. 60. f()q. et Colleflioni Vhiianae p. ag^. fqq.) magna id cgic opera, vc Ciceronem ex albo ICcorum expungeret. Simite quid iam ante Bynkershoekium in men- tem venerac Anc. Fabro in Libro de error. pragmat. Dec. 94. err. 9. et Vberto Folietae de philofopkiae et iuris ciuitis inter fe comparattene Lib. I. p. i^. Eanidem fenccntiam amplexi fuBt lo. Sam Brunqu?llius in Hijl.iurit Pcm. c.-iO. ^. 34. et Eu. Otto in Lib. fing. Je vita, fludiis, fcriptis et bonwi' kitt Seruii Suipicii c. 4. $. g- hic qurdem, vt iarn Craflius Praef. Spec. iuris- fruHenfiae Cicero». p. II. nvt. 4. fulpicacus e((i herois fui » quem runc lau- dabat, extoileadi cauila. Cerce idem parum fui memor in Dt({. de perpetua feminarum tutela c. i. $. 4. (repccica in Differtatt. iur, puH. et priu. p. 199.) in «aflra eorum, qui cencrarias parccs fequuncur, cranliiiic, vbi^rimas, m- quic» teneat At. Tullius, difertifjimus inttr lCtos orator, et lufffinter ora- tores eruditijpmus.** JO) V't probetur, TuUium non fuiflTe ICtum, pkrumque etiam falent adfcrre, quod h«^ ihido Pompohius, hid. L.i. de 0. I lurifccnraltomm reccnium agens, CICERONE filencio praeterieriC) verom tfciam Q. FuHus Olcmis in Oratio« iam dodHRi fttma^m cfle abiis,^^tti inCiMroatt pa^roeinio fofti- pieado fitronu cum laude rerfiiti tet, tiettie eft, qoA nelbUf J^. Suum cuique hac de re iudicmm efto : hic tamen memiiiifl*e <^p4F- tet eitis , <]uod grauiter dizit Quin^tilianns »)t modiJt$ tt tkttkh JptSfo imdiao 4U toMtu mrit promuUumdum tjl, nt, quod fMf^ tM- ^tidUt iMmntnt, quod nom mttUigMt^ figo vero profiteri noii TiltiM^ In eam aninuim meum femper tncUnafle fentcntfam , ftciniutiiii^ aon fuo ttmtum tempore iuris fcientia ioter primos potniffe eeii>- fivi, ied et iufilprudfiiitiae pomoeria haud parumprottdiife, A^eri» >,; pradoae contn CSecroncai/atne loliginit ^ltOM, ^mc a^d Dioocm GrfT. jCAi. 46. cxftat» ftttdia Ciceronis expreiTerit, aullaai irero iorif fcientiac,ipca- ^''Mlioiicm ftcerit. Poiiipottittt «ttteni l L tm fikkcm ICtok nomiiiafle i^illtut, tnu :Vi Wl «i« jure ec^ponaetuDC, vcl icri|Nts md io* ptriitiwihiii indWM. . rnaCi vcl alio qtto<?iinqiM vap^ crtcm ittris ^ofeffi fuat. Ifife cticai aMl> tot ^ios maximac «uftoriatis iCtot omifit, «i^ mienwriat c«cram -IQte- ^''rttiik nott «^co adeutaVe dciiacaait; cttlut nej^fli«fltiae «xemi>ta coUcgk .^- :^ilM^e« inDifl*. ik Pmt^», kijhrku Btietmrim ^fMi^eO^itcbt if)^.). Giiaao -r ^tpud Caflittm quin nulla planc fidcs ha bfco d< fit« ntaio dtAitabttg qm iot^ Jieet, ex odio, quod crga CICERONE (si veda) Calcnot fiifoepmtj ywictCfai jn aoil- Yione fttpprimi inagts« <juam connnnari. Cf.^ttte mbtttterant Gml Bttdactts ^tt. D. deh H 7. Gdlf. GfMt ht^ Tdkvith .fCttrmmVhk 1. c f . Ittioh. Bachooittk md Ami FmM Ctiko, fTj .frtgmmt. Pcc 94. err. 9. S^ultii^^ii in Or. fiepius Jaudaci, Chrii^ Waechtlerut in Ihterist tecsfime PrMtermiJerttm Bynkersboeiii eid L t. D. ^ **'^4fe 0. /. fcriptif, ipfiurque Ofnfcc. rsrier. p. 7 »6. fqq. nec non C^Ut&iem n^^WZnJMr p^ 29^. fqq. inferti^Tffoltesin ti^.deT:teerene iurijeenfmhe $. it. 1' Sf^; 15; CMffittt i»ni^. J)pir^iibrii^. €itt NW h n ioi p. 11. toKfatos /C^ imr. <H i X^ pb«<«4*/edit; TOCCMM& <||iuMiaci'OM. <4lr iariffrm/i Cie. in €/«//// doarinae amUjfi pHhfefkica p. 97« fqq- « Piittmannus Mi/cell^ I9*pil4l- 3») InfihMt. Orat.X. i.«tte/btntur lucurenttifima ilta «t darifCma, qua6,;qnotic&um<{ue 'Cacerdiuf opera euoluo, noR ime magna animi dele£Utione animad- -terto, ciuilis iuris veftigia, com{»:obant cauflae abeo orataer..^de« ckraot res in oiHcio geftae. Quis vmquam tot prircanun legum •4* uui^ pnblico priuatoque nomina, quin et ipla earum verb&.no* ;lus ceBTemauit? quis iilas omnes «xaQius ac preffius ejumiinauit?,^pi» eamm fenfura, rationem, vim dtlucidius adeoque dignitatem .c!Urius expHcMMt? Quidquid «nim in legibus eflet vel vtile ct 'iiiy^n, vel noxium et iniuftum, nofter peruefligauerat, quaeqise ,cz iis probandae improbandaeue efTent, probe perfpexerat. Ac il quis^ qpaerat, an iuris naturaBs praecepta tenoerit, nonne teSes tocupletiffimi praeter praeclarum de hgibuT opus Amt aurei illi iibri, quos dt ojpcns elaborauit lam (enex? Si quis rog^st , iurifn» publici tum communis) tum patriae fuae propf ii, reique pul^icae gerendae prudentia caUuerit, nonne i^ae refpondent iagsfiiiaiyquas ad Atticura fcrip(it, epi{!otae? Se^ quid opus eft hiec pluribus per&qul? Hoc folummodo addam,. pofle iumn^onmi. virorum epinioncs, quamuis toto, quod aiunt, coelo diuerfae videatitur, fiicilltfflo artificio, fi quid mihi cemere datum , conciHari. Tota «nim lis poti^mum verfatur in vocabulo lCiu Hunc Bynkershee^ kius aliique, qui eius partes (equuntur^ cum ip£b. Gcerone eum cfle voluerunt, qui legum «t ad r^pondendum et ad agendum et ad cauendum peritus £t 3^. Inde non negant, TuUium exeeHuifle .- 'Qgpdlibroruai pratftaiicIAinorum coaiilHun dofte i<ittfflbrtuit Qvi A. Aag. G&nclMras,. V. IIJ., ia GeoMB. 4k kgt immm tt mmt Cmrmit, LipC nuis ff1(?IlliX)*"m!|g9Aftttlttini, 'BUlilllmi faimClCttnt,'" NiBUlUiTIOl hoc dldmus, tdque iis lubenter largiri pofTumus, liummodo omnei in maximaiuris fcientia CICERONE nlmbuenda amice confpireot. Fa* cileiui(&it ilUv fp»* pcimo a«t»tiflKtemp<>re iuri oper9Jn-4^M% oft^j^dore ac profiterir ie etiam I(ki perfanafp tueri ppfl<v ii cuiit rf^ujbiicae pptuiiTet a je^tbticei:^ *i). Qmiil ^q^odQ^Uitus fcaW^ ipfeyUii^quaiHU^iwcfuaclere voluit, vt, ialuis inuoeribus pu(blici% {Utkn fedaret ad ius refpoadendum ^), Ac x;onfen/i(ret adeoCjl-^ oero, (juidem nuHutneiiet in experiend<i periculam, mii y^ttii- «flet,. ne iBterpi:«tati;0.ittfis, ctUfnfi miaus molq^ propter, {«bOrj cei^jV auferret tamen ipft«eiBp<¥:9i «4 di^peodi cogitationem 4ilftt'* «atil* : Quafn ob rem fUA|tt|,«am-> doaec va(;atioiif«m aetas ipfi^ fioret acUaturaJT), et ni^ praiecAariu^ dujcit neque hone^ios, qupa^: bonoribus et reipubiica£ «nuncribus perfunctum fenem pofife Iu& iurd ^cere idem, qued apiild-BAnium dicat iUe Pythius ApoUQ, 4p. efXe eum, vnde iibi., £ non popiiU et reg9s,> at onine»^ ^PMtfS oonfiiium expetant 3*). ^ ''^^In omaiam ore fttoc verbaHla nociiEma, -«luae pnt Nhar, \% . occnrrant ^v Si mUbit btmimi vtiementer jocci^4UtfiomMhm moturUis, trida» mt ImrtS" etnfuttum effi frtfteiw., Ad quem iocum comroematus eft Ge. Ricfatec»» Or. de fioma</bo Cicertnis in InrecPnfiiJtcs, ioter eiufU. Oratt. (Norim^ -J6) deLeg. t,. If) de Or*t. I, 4J. |t) Eamdem diaerits virorum doflorura &atentias conciliandi viam iniuit et>' ^ -itmlo.JLxMC-Sfee^. memd-^^Mbii.^bftrnatitnes nemmuUmt ^iftUgetiems frm lOis . i Bm, (L. B. 17«. 4») c- 3- ^ «5 -- «7- P- 46« fq^ Veakmus nunc, praemiflTs, quae necenarit praemittenda piftauf«. ad merita TVittiana de iureciuili in ^rtem redig^do ritedelV^ aeanda. Quae qutdem it diiigenter con(tderare'TeIimiii ae|>erppA'^ dere iingula, ahimum potiflimumadiurifprudentiam,. qiiaUsCidi^ ronis aetate fuerit, adoertamua necefle e(l. Namet hic vhemeA- ter eomntendanda eft cautio, quam tn art^ critica obferuari fuadet loi Cterictts 39), dom ^o/^erfff,*^ itiquit, ^.vitutimftrnrumopmaHhiin (tbMfci, etqtiaertri, quid tfitePit il^mg^ifinfirinty non, qmdfii^ tin diBmffi mHs tfidtnturt vtfajfif^ha^f^' Af^uflis «utem a^odutif ftnibus id temporis circum(eripta fuit hirifprudentia ^), necdum tottantafque Aibiit viciditudines , a^pefteafub imperatoribus illi adciderunt, quibus inane quahtuitt^on^nsac confudonts legum ihi-^ dio adcefHt. Quum veroHurecotiAiltf, fiue erroris obiiciendi csuflai quoplura et difHciliora fcire vlderentur, fiue^ quod fiminus veri eft, ignoratione docettdi, faepe, quod pofitum eflet in vna cognitione, id in iofinit» dirpertiti fuerint 4*;, non ef^ y quod miremur, dtfcipUnam ea aetate euafiflfe hiu^cam et tftafe cohaerentem, indkr gedaeque moli haud abn^milem. Non defuere quideih ingenio maximi, arte vero rudes, vel fapirates pottus, qtiam itireconfulti, qui, in cunis quafi vagieiite iurifprudentia , quum legibus colli- J9) Art. Critic. P. II. Seft. a. c. 3. $. 7. ' 40) de OrMt. u |3. 41) dt ieg. i, 19. 4it Or. I, 4J. hilM^^^titt liM PkipirW teget regias in ymnn coiitident 4*), A{m» pius^^ iegi&' a^ones conih-ipferat 41), Sextus Aelius Tripcrtita edK d^t 44)y qate inris tncunabata continebant^ P. Madiis Sdwinli^ M.- IiiAitt»-'Frutus et M^iMsrtilhii teguU» iuris inttr foren^^ tationem exe6gitftCltfr col{eger«nt-4f), Qutn im^ i^"Mudm Hm ekAitpimio» icodfHtuentt 4^), generatim illud in cboem et 6dol& bros redigendo, et mediam iurifprudentiam , funuiib eius capitibiai Vftand«^'confef!onis gratia diftindis, foii^us HrmavOTat 4P); ffudii 'tueufentir ' teftimoni» iw frtgmeiiti», er iibro ijfm eivfi IGAihtil>ig0(b trattfiat&»^ 1i«£«ni«m 6buw iunt; Seif la ijaiJMi oMtt)^ fniii^ et matjseiaili congieflenu^, aedi^ciam ante^ Oaamoami. aftruxit nemo 4S),. a quo nouus quait incipit rmun ordo» dum tns mmi^ J^) L. i. f^ i.i>. m0.r, tklmwjftHat, Uh p-^ >7t^ «d. Sfftvfg^v.^^ 4iv .^. 41) 1. 1: f 1«. O; A O. /. nia.iM, N. }}» c . - ::>t, •44) i:.s.-^.|T.i>.w^O.A -•:-=!• r^h.'^r:-::^-.f:^ , , ' ^^ 45)! Hoc fchfo triumiitros, qiKi^ reccafuic Pomponius in £. «^ |.|4. D. db O./. - {atclt^gvndo» «flc .^Mi/tf^ M« rflki^t docoic BracAn iUuftric iar£r«v)q||«Mi> ^/x titm. frHmti «Mnrj^E«wV-<* 4. f. »9. p>3). Qf. Fraac Gnr. fioiMMU> Or. liir i§rify*%iitii»i« ¥tgmktri^1^m4iu4/ram (rer. Li{rf'. 1^62. 4-> |K f . • 4«> V- •. f. 4t- A dr O. I. Gcil. N. A. Vil, if. tloiu^ftii» frqnU aifeqiu fotktp pfofc£to fftcilc nobi» perfuafam iMbcrcmuc*? prftcotptoric fammi > cxcmpl» ia primis •dduftuia fuiiCe Tnllium» vt de iurtt ciuiiit arteperfi- cien^ cogftarct.^. ^-i-<*' -'••'J'*-i>5?3|- f;i*.l »ci f(M^4 r» trrfc>a4i : :• '^.-^.n^r-^ja^' 47) £u. Octo Lib. fiog: A vttm Sertii Sm/picS c 7* 1- ». ia 7»c/ imtii V. V. P* t59f' • r,i;i'.. :...'ts:.4S> Sunc quidcm, qui Seruium Sulpic!um« (^ccronis acqnaieih, iMi IMtc CiccroiKa pMctUcinfe flaciianc; vcior Cc. Sclu4>amis dt /mtitimrJf^. Rm. Ex. 3. $.^ t. cc Brokes Oifll commcm. tlt Cictrtmt ICtt\. %, Ae Jaqnitur i^euifbrmtmjirels redegit, et fft;^/M« piitterciiiHim Qftioiim» vk,' in cfuo omnU, e priacipits futs dedu£ia» fiomo^eocu cy>}MM||e« iiBnt. DeplorandLa fane eft rei litterariae ia^uca, quo/i tx ill^ khro, priMter Yerbula qutedam, quae Geliius 49) «t Charifiu« ^o) ienuV vmnt, nihil nobi» iit r^liqui. 7 . Qiiem nt(i.itat<malehibMifletiii- iitria temporuifi, pLurinu icirerans cognitu iucuBdiflinia •at/ipf; vlA-:Ikate fertiliffima^ <quae nunc aefeemae no^is teo^bris iepuita pse« mantur. Quemadmodum vere., qui in iprima pi£hirae cuiufdara; lineamenta incidunt, ^uamuis «x totius operie ooiitemplatioBe iUi«s imlcritudinem multo faciltus eflent perfpe^ui«,itamen yele> primis, quibus-adumbrata eft, iiiieis detotius pii^urae pnae^ntia^ Jband 'inftdiriter iudicant, ita fi% nobis^ quibus per lat^nynlmquir. yNiar^^l^-vr,'-r- r-f: ^'tatem l^ 4mt TuUius in Srtit. c^4i. dc arte iuzis» .quac ip Scruio nuxuna. iuerit» aut verius vnica» tam magnificef vt hoc de fummo ICto iudicium " ^ix concitiiri ppfle wideatnr cua' aKa noftri profeiioiic (de OTf, i, 44. i^ qua necdum cxftitinc» qui jus artificiofe xligeftum generacim cempafuerir, iU>let» optatque , vt aut Hbi» quod iara diu cogitaueric, >tale opus perficere ' liBcatf aec aiios qutfpiamie impedito, /ufcipiat. Quod piofc^ nenopiafS- . ^Xt fi i^ tum Seruius in co genere «cellui/ree. Vcrum <nimuerQ« (i ccm* pofis «aiiioDCS intueamur, ct Smtwm fcre decennio pott libros dt Ormtme a Cicerone icripcum eflTc recordenur» facilc concordiam i«(er vtrumque lo. ^'r'4sn fic rcftitttciiius» «t» Ciceroocm poft libfos 4e i)r4itore cditesiid ipfpm ttntalTe» mox autem, quia fe foccc a Seruio, interea idem molito* fupcra» <um intellexifTet , conntium •rurfuc abMcifle, ec Opus in£e^m rciiquinc, dicamus. Vt taceam, in Brute ne fatis quidem clare adfirraari, Sulpiciura jtlud«' dc quo qxueijmiu, Jcriptit efeoiik^ quandoquidfm ars im Jtomiue fumma efle poted^ ctiamfi de ea ex iitterarum monimentia non cvnAcc. 'ijd) Vid. fragMenim eit libris Cieereuit fkUofepkicit^ adied» £dic. Bipont. VW.XH. p. 30r' «0 dttftftaav >«t} .' <(i|od in projaerkto eft «, ^ n^eleoataL ieiHan» Ificebit. , FrimftitU Imeaiiichtft, qut.e piogiui, quo^aHint; Mtnenil ^tiautM; defignAuit Tuliiiis^ ^tnquMa ea irridete videtur do^tM^ iilkV)Vf»ruii&>iodoiQus A]ifednlus5«), ;ii jquts ad^ciat, qviseH ;9<^r«taMbiqiiidttBi-^perFundatttr:iidiB»a M fomxm qdr ^MmcoviBMo iuhbictua&iSJ) ine, qui iQ^hs^imae^H(»..vfitat»e in rebu» cai^&fquiK ciuiura iequabititarti» cenfen*atione cernitijur« omoe ius ciuite digerenduni ceii^uit in geuera, quae perpauca fimti tdfifideeiwuqigfnprumqnafirnicnibi^aiquAj^bwi difpeitifada, atq«» -eimiia» qitailK^Bt^^iiBcnua vsel partbifli;fioiniaa» definitieniblifi ;<{uam quaAquervini.habeaht, . ej^imenda i£e aebitratus' eft S^ Bieuit quidem eft haec deliiieatii>, fed iiirif^dentiae, qttaltstnnc 4emperis c^at, valds adcolnmodata:, nee.nos dubitare patitur Tnl- 4tus, qhii^ & quisy quae b»ui eomplexus eflb, iatius eip|iearet, peC" ie^ if$\h»m< ciuMis ^fiB^€t, cfaurimr iUaatque vbecior , 4illMA diiEcili^ ati^eobicura. Quae quidem omnia numquam efferiflet ipfius iuris (icientia^ nifi ad ea artem omntum artiom maodmam, il) Cuius cognitlonem qaim Cicen» a iiirrs poatiCcii fhidio preninquc feiiiii- ' gerc fwar, vt Brat. ^t. dt kg, s, \%^ i % criiiiiiile £t, ad illui, JMm ad hec • - ffcfioncfn t>peris pe rrinnife. Quod CICERONE confilium idcnrate exprc4it M. Aur. Galttanuc StvJ»» fru/tm j. |. dum argumentum libri in iis potiflimum iusis pracccyjtio- nibus, quae, do^inae gratia inucntae,. dcfiaiti^aibps, diuifimiibutr mfdio* dici» difpofi(iombu% aUif^uc iimilibi» obiciaatiMiibtts ceaftaMSI» ciSimoaaic. ni fjot&fowm, iiffnlifTrtinfnlrfTiniini pnli. i]ii«inim ri^iifafMii fiiiiim nemt, dtfibhitxm diwilfimique conglutinaret «t ration»€QritcJKOii- 'ftnng^t. Indo re€ta. partium difpofitio, et iufius ordo, ifto fki- •piiM. ^naeque coilocentur, inde vis arguroentationts i« rtttiomifn iptmdar, tnde «titm deftniendi et diuidendi modiit^ qiti in^omnl -do£lrinainim i^nere explicatU' primui 9(f. > tStA- id* ;md«iWiitione tiuins operis haec quidem h«(Sennai. lo^tnttnci «mnwdem ejoeni- pUsaiiquot e reliquis TuUianae eniditionis monfBMitoti» potitisil- ^luftrare. Quam In rem optima procid dubb difctplina eftle&io 'Ihpkonm , Jid C 'IVebattumr 2Gtinn i cocfmiiim} * Iqiptotsum, qivie (toia in praeceptis difl«rendi «d luris ^uaefHoines tranfferendis rt- 'fiintur. Sic, quale dt partitiomun ac diisffiohum gemtf, tp^i Mttjis •artem ingrediatur, elegantifltmis ipie exeroplis iarU tiuilif et abuHt' if0thnis declarauit ^S). Definitionum:quis modus eflfe debeat, hirh atitim-^t gttrtilis Aibtiliterd^niendadocoit ^). QoiDiiiodo argii- imeitkis dtale2Hcis in iuiie ttendum £t, tamH>ttfcsm, timi»al^', «iajri- ^e in Hbris de imteraio$n iiy^ perpartes eundodefhonlMMtit. Qii*e (mgula, (icut axiomata iuris generaiia, pailiffl aCioemne^tligeni^itfs multo, quam ab aliis, inculcata, quale e(l iliud : nullam ejfe perfo- -nem^ fu t ie nd viteim eiue, qm s~vita emigraut rit^ fMfj^ut md eedat k ei ie - de ), aut illud : vniur pecuniae ptures , diffimitibus ok ta^fiti^heredet ejfe non pojfe 59J , fi vberius perfequi vellem , veroOr,' 'tk te^pus. , ^i^ pfius •W V. g. de hment. t. f jV'W4.''f-'**'*) delnuent. z, tt. "J ""^iius, qaafll ititteriil, deficeret ^). Alui vero nobis reftat quaeftio, «tque grauKHmar ac difficiilima , quani dirimere vijc audeo, nui^ ciHoet ipfe rmquam librum de iure ciuiii in artem redigendo ab- foluerit Gcero. Qtiin ita iit, in dubium vocat Bynkershoekius ^^), quem irero grauiflimis verbis reprehendit Bachius ^'). Abfit a nif -procul, vt (an£liflimas violera Bachii manes; attamen non pofTum, •quin fententiae Bynkershoekii calculum meum adiiciam, ac mihi perTuafum habeam, hunc librum a CICERONE ad vmbilicum num<> iquam fuilTe perdu£lum. Idque quum <:onie£lura probabiie ell, tum quibufdam etiam veftigiis indicatur. Ac primum quiden Quin^iianus ^), cui maximam puto fidem iiai>eadam efTe, difertis verbis dicit, eum aliqua de iure ciuili componere corpijfe. Qui ^ldem iocus nullo alio modo, ii quid iudicare valeo, inteliigi potefl, nifi de hoc libro inchoato foium, non perfe£lo ^4). Tui* lium multa de iure ciuiii in animo h«buifle fcril>ere, quorum in^ itium {a£him iit hoc vno iibro edito, vt Baciiius opinatur, non fatis confiat, nec vlium omnino, in quo expcefHe id.pro£efrus fit Cicero, reperi iocum. Deinde vero in Ciceronis iibris, quos roatura aetate Quædam occupauic OUncrhts mi DiMr., quam aliquoties «xcicauimus Praetermiff: ad i. ». §• ^^•J>. Je V. f. in Ofufcc. T. II. p. tf^. etin CoUef}. Vbl. p. i%j. <Ja) Hift. iur. Rom. p. S47. cd. nouiflT. . ; .6j) /njiitt. Ormt. XII, }, 10. 64) Hadr- quidcm Tumebus «^ (^infiilimni d. l. verba Fabii interpretatur de libris Ciceronis de legibus «t de repuUicM , qui tamen non ir.agis de lure fue- runt, quam eiufdem argumenti !'latonis. Cf. Luzac Sjtec. acad. fuura lau- dacum c. 3. $. 17. not. i8. p. 49* C ..^ D conlcrjpfit, ne verbo quiderahuius ofperis mentio fit. Denique «iw paret, eum voluifle primas illas lineas leuiter adumbratas latiut explicare, dumraodo paullum otii fuppeditaret imraenfa nego^ tix)rum moles. lam vcro ab illp inde tempore, quo priraum ad rempublicam adteflerat, cauflHrum defeniionibus, amicitiis et cUeitv- telis tuendis, inimicitiis pcepulfandi», ampUflimis deaique mun&' ribus adminiftrandis occupatus fuit ; fenem vero exceperunt tur- bulentiflima reipublicae tempora, quibus aiiimus nofter facile in* ducatur ad credendum, haud potuifl*e TuIIiura propter otii inopiam huic libro vltimam imponere manum ^5)^ ,y..<. t» Haec funt, quae in raeam iententiam brenlter adducenda^ pu^ taui, certe non eo coniiUo, vt, quorum.aliter de-hac re fententift eft, eorum au^oritatem infringere conarer, fed vt, quae conie£luy ra adfequutus fueram, virorum eruditorum iudicio exactius ponderanda reUnqucrem, quo modo optinw cognoscere possem, flntue in his aUqua ) quae vero esse confentanea exiftimentur,. nec ne. Qaoi etiam fuboluifle videtur Eu. 0)-toni in laud. Lib. Cng. dt vit» Str'- w SuJfiieih c 6* $. $^ iii Tbel iur. T. V. p. i^^u ERRATVM.. liOt S- pn> : pnmis 0imij, lege: primct MH$r. yiRO V t RO LITTERARVM AC VIRTVTVM LAVDE f FLORENTISSIMO mANm GOTTHELP HORNEMANNO CHRIST. GOTTL. HAVBOLD ' iJwd "QuinUUiafiut vmjtme tinftut, tum^am mi4tttm proffcij/e, ad CUero ijatde plaeeai, idi» TEquidem, NOBILISSIME HORNE MAI^E-t totum eonueniret vel hic TFi^S Ubetlus planijime^jlendit, t quo famiHaritas cum primipe Romanae eloquentiae, eruditionis atquf venustatis tam arcte contracta eiucet, vt eam in finguHf octijjimae difputationis partibus, ne dicim, verhls, exprimtre videaris. Quae quemadmodum iamfota et ad iujium Jludiis TP^I S pretium fiatuendum, et ad maiarem indies de ingenii TVJ excellentia diligentiaeque adjiduitate D 2 fpem Grice: “If I were asked to name the most brutal death an Italian philosopher ever suffered I am between Gentile and Cicero. The former was a typical leftist mafia thing in the middle of Florence; the latter was commanded by Marcantonio and committed by Erennio – il centurione – and Pompilio Lena – il tribuno militare – the action was fast. Lena was careful to keep the head and the right hand --. He brought them to Fulvia’s bedroom when Marcantonio was there. A slave displayed the head and the right hand on a platter – the right hand and the head were later displayed on the Rostro – Fulvia in the bedroom took a pin from her coiffure and stuck it in Cicero’s tongue. Cicero had been captured on his way to Greece – He could have saved his life, but the housekeeper informed Lena what road in the wood he had taken. Cicero would have left earlier, but his brother wanted to buy provisions for Greece (‘you never know what the food is like there’). Cicero’s brother Quintus, along with his son, were killed soon after. The prescriptions followed a rigorous order declared by the ‘ragione di stato’ .. Cicero was first on the list. Mark told Plutarco: “I would not engage in such cruelty – but Cicero was the most vile serpent!” --. Giovanni Botero. Keywords: Staatsräson, Ferrari, civil equita di Vico, civilis aequitas di Cicerone, ragion di stato, Candarini, Macchiavelli, Grice, conversational cooperation, conversational equality, pirotic generality, conceptual, applicational, formal. Generality, universalizability, civilis aequitas, aequitas, =, identity and aequitas, aequi-, justice as fairness, principle of conversational reciprocity. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Botero” – The Swimming-Pool Library.
Grice e Botta: la ragione conversazionale e l’implicatura conversazionale del primo filosofo italiano – fat philosopher, brave, addicted to general reflections about life, greatest living, Continental -- ‘professional engaged in philosophical research’ – Appio – scuola di Cavallermaggiore – filosofia piemontese -- filosofia italiana


No comments:
Post a Comment