Powered By Blogger

Welcome to Villa Speranza.

Welcome to Villa Speranza.

Search This Blog

Translate

Friday, June 28, 2024

Grice e Longano

 

SLIOTECA NAZ. 

Vlttorlo Emanuele III 

lxTii 

...fi 

N APOLI 


I 

t 

t 

i 






Digitized by Google 




DE ARTE 

RECTE COGITANDE 

, ’ \ 

LECTIONES SEX. 


+ , 


Digitized by Google 


Digitized by Google 


DE ARTE 

* 

RECTE COGITANDI 
LECTIONES SEX 
AUCT. AB. FRAN, LONGANOl 



NEAPOLI 

MDCCLXXVII. 

EX OFFICINA MICHAELIS MORELLI. 


PUBLICA AUCTORITATE. 


Digitized by Google 



Digitized by Google 


$ 

IILUSTRISS. AC REVSRftfWSS. VIRO 

MATTHjEO JANUARIO 

T E S T iE-P ICCOLOmINEO 
ARCHIEPISOOPO CARTHAGINIENSI, j 
E T 

FERDINANDI IV* 

REGIS A SACRIS, ET COWSILIIS, AC REGU 
AR-CHIGYMSfASII prefecto 

FRANClSCUS LONGANUS 


Q Uct omnia Deus Opt. Max. d 
rerum primordiis condidit ho- 
mini condidit hominemque i~ 
ppfum alteri homini . Hinc 
fit , ut qui ex hominibus majori cu- 
ra j diligentiaque aliorum quarunt utili- 
tatem , ac praCtpue in literis , artibufquc 
provehendis , qua funt cujufque bene con- 

a 3 • 


Digitized by Google 


flitutee Retpublics ornamentum , ii exteris 
proflantes, jure inclyti habeantur , *f§r- 
namque flbi comparent famam . Inter hu- 
jufmodi viros quinam hac noflra tempeflate 
merito adnumerandus , quam tu vir Illu- 
flrijftme , ac Rcverendijftme ? qui ft in ex- 
teris dignitatibus Tibi collatis pro tua hu- 
manitate , prudentia , juflitia quod Ca- 
put 1 cfl , pro tua in omni re liter aria , pe- 
nitiori cognitione ipfarum literarum , ea- 
r umque cultorum Te praflanttjftmum pa- 
tronum femper prafliteris , tamen ab eo 
tempore , gwo //£* Regii Archigymnafli Prx- 
fcllura fuit demandata , ita eas , eofque 
provexifli } ut fub te uno utrique nati vi- 
deantur 4 Pro tuo igitur bumanijjimo inge- 
nio , «r me , ac meum libellum 

de arte rcSle cogitandi , qui nunc primum 
in lucem prodit , ac tibi libenti animo nun- 
cupo , rogo excipias optime vale. Neap . 
pridie non. Ap.iyy'/* 

\ s • 


LE- 


• Digitized by Google 


L E C T I O 

DE EXIGUO HISTORIjC LOGIGE 
COMMENTARIO. 

' • 

ale£tica , qua» eft ars perfi- 
cienda rationis humana, a 
Gracis exorta Zenonii Elea- 
ti Parmenidis auditori , 8 c 
adoptione filio tribuitur, ut 
ex Ariftotele, Sexto Empi- 
ribo, & Laertio. Verum Zenonis Logica 
reapfe non fuit , nifi ars rixandi * & ca- 
villandi (a) i ex qua Eleatici Sophifta pro- 
fluxerunt | quorum audaciam Socrates pra- 

• a 4 ftan- 


( a ) Floruit Zeno circa olympiadem 79., 
qui juxta Valerium Maximum lib. 3*cap. 
3. Nearco Agrigenti Tyranno aurem mor- 
fu corripuit . Plutarchus Vero ad verfus 'Co- 
lotem fcripfit Zenonem fuam linguam 
dentibus amputatam in Tyrannum ex- 
puifle. Hujus philofophi principia natura- 
lia rejecit Ariftoteles libro Metaphyfico- 
autn tertio cap. 4. 



ftantiflimo vir ingenio, atque morum in- 
nocentia Angularis retundens , non aper- 
to marte eos aggrediebatur , .fed quadam 
difputandi dexteritate proprios errores con- 
fiteri eofdem cogebat. Hinc Socratis Lo- 
gica tota erat in eo, ut primo vocabula 
omnia vellet defjnita , deinde quibufdam, 
minutis interrogationibus propofitiones om- 
nes per neceffariam confecutionem ita te? 
xeret , donec ad praeceps inconfideratos 
adverfarios perduceret. 

A Socrate quamplurimae philofophorum 
familiae profe&ae funt (b) , quarum cele- 

bra- 


( b ) Ante Socratem philofophi JE- 
thicae ftudium neglexerant . Hic vero 
maximo ingenio , corde , ac fpiritu om- 
fiium primus homines felices reddere cu- 
ravit. Is enim de anima , de paflkmibus, 
d'. vitiis, virtutibus, pulcritudine, deque 
hujufmodi aliis, quae vel cum nobis, vel 
cum focietate conjunfta funt , fapientifli- 
me difputavit. Adverfarios hironia, atque 
induftione refutabat . Xenophon , & Pla- 
to ejus do&rinam , & vitam fcripferunt. 
Irreligionis crimine adcufatos, quia Grae- 
cis fuperftidonem deteftabatur , ac Dei 


Digitized by Google 




9 

bratiffimae , quasque Diale&icam furtimo 
cum honore excoluerunt , memorantur A- 
cademici a Platone (c) Athenienfi , Me- 

g a «- 

unitatem confitebatur , veneno obiit in 
carcere . Quae hujus praiftantiflimi viri 
fenfa fuerunt , quo ad Deum , animam , 
res morales , aconomicas , atque politi- 
cas leggi poffunt in Laertio. 

(c) Plato jEgynenfis , Codro ex parte 
Patris , & Soloni ex Matre conjun&us , 
87. olympiade natus eft . In pueritia in 
exercitationibus gymnafticis, pi£lurae,mu- 
ficas , poefis , atque eloquentias ftudio ope- 
ram navavit. Verum cum Homerum le- 
geret fe excuflit , ac philofophiac fe totum 
dedit . Principio Cratilum , atque Hera- 
clitum , poftremo o£lo annis Socratem au- 
divit, quem in fuis cafibus non deferuit. 
Quin imo univerfa ejus bona pro Magi- 
ftri incolumitate judicibus obtuLit . Poft 
Socratis mortem petivit jEgyptum, deinde 
Italiam, atque in fchola Pythagorica ini- 
tiatus . Athenas redux , fcholam aperuit 
prope Ceramicum , in quo monumenta 
eorum erant , qui Marathone tam glo- 
ri ofe occubuerant . Plato moriens fua 

bo- 


lo 

garici ab Euclide Megarenfi (/) , Cyre- 

, nai- 


bona illis reliquit , qui folitudini, quieti, 
meditationi , atque filentio vacarent . In- 
ter quam plurimos ejus difcipulos recen- 
fentur Ariftoteles , Speufippus , Xenocrates, 
Hyperides , Lygurgus , Demoftenes, atque 
Ifocrates* Plato fuit vir divini ingenii , 
laboriofus, temperans, agendo loquendo- 
que gravis, patiens, atque urbanus. To- 
to vitae curriculo juventutem inftituit , 
obiitque aetate 81. annorum * Perfeus Mi- 
tridates ftatuarrt, Ariftotelefque altare e- 
levaverunt. Itemque dies fu» nativitatis 
habitus eft facer. Qu* autem de Diale&i- 
ca , de rebus phyficis * moralibus , poli- 
ticifque pertra&avit , funt pene divina . 
Is fuit Primae Academiae au&or , cui fuc- 
ceflerunt Speufippus, Xenocrates, Polemon, 
Crates, & Crantor, quam deinceps inftau- 
ravit Arcefilas , poftremo Carneades , qui 
Medi*, ac Terti* Academi* principes fue- 
runt. Platonis do£irina primum inftaura- 
ta fuit fub Augufto,& Tiberio a Theo- 
ne Smyrnenfi, atque Alcinoo; fub Traja- 
no a Phavorino ; fub Antonino Pio a 
L. Apulejo , & Numcnio Apamenfi : fub 

Ccm- 


Digilized by Google 



tiaici ab Ariftipo Cyrene Afri es urbe 
; na- ‘ 


Commodo a Maximo Tyrio , Plut. ac Ga- 
leno.Exa£la autem barbarie eam excoluerunt 
BefTarionus an. 1438. ^ Marfilius Ficinus , 
Angelus Politianus * Aretinus * Calderi- 
nus, Joannes Picus Mirandolanus an* 1463. 
In Platonis libris aliquam Trinitatis notio- 
nem deprehendifle nonnulli fibi vifi funt . 
Sed hac in re videnda eft Joannis Frederici 
Meyer diflertatio, Samuel Crellius , Joan- 
nes Clericus * • 

(d) Euclides fpiriturri fui magillri non 
feq nutus eft , etenim pro morum philofo- 
phia , Logicam coluit , ex quo ut in 
Laertio ejus auditores di£U funt & Me - 
garenjes & Dialctttci . Is Athenas no£lu 
ibat tunica muliebri indutus , pallio ver- 
ficolore amiflus* caputque rica velatus e 
domo fua Megara ad Socratem commea- 
bat , ut ejus fermonum * ac confiliorum 
fieret particeps . Rurfumque fub lucem 
millia pafluum paulo amplius viginti, ea- 
dem tunica teftus redibat * Ita A * Gel- 
lius lib. 6 . Euclides enim in arguen- 
do nonnifi conclufionibus utebatur. Qua- 
•r$ Eubulides ejus fucceftor multa fophif- 
matum genera invenit , adhibuitque . At 


Digitized by Google 


12 

nato, Peripatetici ab Ariflotele (e) Sta 
• , giri“ * 

Diodorus hujus auditor moerore mortuus 
eft, quoniam Stilponis argutias refellere 
ignoravit , quique Euclidseus fpiritus Eu- 
ropse regnavit inter Nominales, ac Reales; 
inter Thomiftas & Schotiftas. 

( e ) Ariftoteles Macedo Nicomachi , 
ac Pheftiadis filius, Platonem audivit cir- 
citer 20. annos, immenfam au£orum. le- 
gionem habuit. In Lycaeo fchoiam ape- 
ruit abfente Speufippo Platonis nepote . 
Alexandrum Philippi Macedonum Re- 
gis filium docuit . Senefcens impietatis 
crimine adcufarur a Sacerdotibus , fu- 
gi it . Quo ad ejus mortem alii 0 in 
./Euripum fe praecipitaffe , alii fibi ipli 
necem intulifle ferunt . Hujus philo- 
fophi opera funt pene innumera , ut 
ex Laertio . Quas Ariftoteles de hiftoria 
naturali , de arte oratoria , de poefi , de 
ethica , dd rebus aiconomicis , politicifque. 
funt quippe admiranda . Eidem in Ly- 
c2eo fucceflit TheoDhraftus fuus difcipulus, 
quo mortuo pene filvit , licet in eo do- 
cuerit Lycon , Arifton , Critolaus , Dio- 
dorus , Demetrius Phalaraeus, ac Stratqp* 

to- 


Digilized by Google 


girita , denique Stoici a Zenone Cittieo(/) 
. ' 1 r prin- 

cognomerito phy (iens . Verum fub Impe- 
ratoribus Romanis alias viguit haec do- 
ftrina . At illo imperio proftrato omnino 
evanuit . Sed iterum Romanorum Pontifi» 
cum cura poft ^urops barbariem denuo 
inftaurata , eam fummopere excoluerunt 
Albertus Magnus , D. Thomas , Petru? 
Lombardus , Scotus , aliique . Majori au-, 
tem cum fucceffu dein culta a Pompona- 
tio , Jacobo Zabarella Patavino , Franci- 
fco atque Alexandro Piccolomineis Senen- 
fibus : Itemque ab Andrea Casfalpino , Cae- 
fa re Cremonino , qui Harveo praefuit in 
nobili fanguinis circulatione . Hac in phi- 
lefophia floruit quoque Melan&onius Ger- 
manus , qui poftea Nominales , & Rea- 
des , variafqne fcholafticorum feftas infe- 
quutus eft , Quiq. etiam Stoicos, Scepticos, 
atque Epicureos damnabat . Pcftremo hanc 
do&rinam coluerunt Nicolaus Taurellius, 
Michael Picartus , Cornelius Martini , & 
Hermannus Corringius cum quo Peripa- 
tetica philofophia corruit . 

(/) Zeno Cittieus Mnefii filius aetate 
triginta trium annorum Athenas primum 

ivit 


Digitized by Google 


14 

cipium habuerunt . Verum qua» , , aq 
qualis fuit illorum omnium ars difpu- 
tandi : Itemque in quibus laudanda ,sVei 
culpanda , licet a propofito non eflet alie* 
curri , attamen quia hujufmodi exquifitio 
' . - .me 

ivit , ut purpuram venderet , iliofque tam 
celebres viros cognofcerct, quorum libros 
perlegerat. Quo cum perveniflet, Cratem 
primum, illoque religio Stilponem decem 
annos audivit, coluit etiam Xenocratem, 
Diodorum Cronum , Polemonem inter» 
rogavit , quorum omnium cognitionibus 
maxime imbutus fcholam aperuit in 
Stoa , quamplurimofque habuit audito* 
res, quos vita? potius honeftate , quam 
leflionibus inftituere folebat. Zeno 88^ 
annorum artate occubuit , Artam orato- 
riam a Diale&ica non dillinxit. Zenonifc 
dtfcipuli fuerunt Philonides , Calippus , 
Pofidonius , ’ Zenodes , Scion , Cleantes , A- 
rilton Chius Miltiadis ftlius, Herillus Car* 
thaginenfis,' Sphoerus , Cleantes Lycius , 
Zeno & Antipater Tharfenfes , Diogenes 
Babylonius . Apud Romanos ftoica doflrl- 
na in fummo fuit honore . Poft literarum 
inftaurationem eam coluerunt JuftusLyp* 

. fius 


Digitized by Google 



me ab inftituto fummopere abalienaret ^ 
prxteritur, atque oculo peregrino reliqua 
percurram , . 

Poft hos omnes floruit Epicurus ($) Arhe- 
nienlis , qui Xenocratem , & Pamphi- 
lum 


flus , Gafpar Scioppius , Daniel Hein- 
hus, aliique complures, 

0}) Epicurus maximus philofcphus Gar- 
getti ortus in Attica ojfymp.Top. ex Neocle 
& Chereftrata editus* unus eorum fuit, quos 
Atfienienfes in Infulam Samos miferunt , 
Hic puer Matri piaculari praeibat, atque 
aliquo piaculo domos conta&as circumi- 
bat. Ita Lomeyer de Lujtrationibus . Hoc 
exorciftx genus inhonorum erat apud 
antiquos. Rediit Athenas decimo fux se- 
tatis anno, trigeflmo vero fexro fcholam 
in viridario aperuit , ibique cum fuis a- 
micis tranquille vixit , Quamplurimos ha- 
buit difcipulos, ad quem ex omnibus 
Graecia: urbibus confluebant , quocum c- 
tiam vitam vivebant , nam Epicurus di- 
cere folebat, ut ex Cic, de finibus lib: 
*• omn r f »™ rerum , quas ad beate viven* 
dum faptentia comparaverat , nihil ejfe a- 
mscitia majus , nihil uberius , nihilque ju - 

cun* 


Digitized by Google 


1 6 

Ium Platonicos , & Theophraflum Ve- 
ri pz- 


cundius. ^Jeque hoc oratione folum , fed 
etiam moribus , ac vita comprobabat . E- 
jus fequaces adeo Magiflro adhasferunt , 
ut etiam mortuus fpiraret in fummailla 
tot animorum confenfione fui memoria. 
ita Gajfcndus de vita, (y moribus Epicu- 
ri . Philofophia» corpufcularis Epicurus non 
fuit au£lor , fed infkurator . Hunc mo- 
mordit ejus difcipulus Metrodorus, qui ad 
Carneadem tranfiit. Etiam Cicero Epicu- 
rum convitiis laceffivit, at ejus caufam di- 
xerunt Alexander ab Alexandro, Coelius 
Rhodiginus,Joannes Francifcus Picus Mi- 
randolanus , Marcus Antonius Bonciajius , 
Palingeniur, Andreas Arnaldus , Francifcus 
de Quaevedo , denique Petrus Gaffendus . 

. Quibus omnibus praefuit ipfe Laertius , 
qui fcripfit in ejus vita: nam fan&itatis 
in Deos , & charitatis in patriam fuit in 
eo affe£tus ineffabilis. Ipfe Cicero de fi- 
nibus lib. 2. Ac mihi quidem, quod ip- 
fe bonus vir fuit, & multi epicurei fue- 
runt , & hodie funt , & in amicitiis fide- 
les, &.in omni vita conflantes , Sc gra- 
ves , nec voluptate , fed officio confilia 



• • , » * 
ripateticum audivit . Hujus Canonica five 

b Dia- 


moderantes, hsec videtur major vis ho- 
neflatis , & minor voluptatis . Ita enim 
vivunt quidam, ut eorum vitam refellat 
oratio, atque ut caeteris exiftimentur, di- 
cere melius , quam facere , at Epicu- 
rus voluit melius facere , quam dicere. 
Quamobrem Seneca de vita beata cap. 
2. fcripfit : non ab Epicuro impulfi luxu- 
riantur , fed vitiis dediti luxuriam fuam 
in philofophiae finu abfcondunt; 8c eo con- 
currunt , ubi audiunt laudari voluptatem . 
Nec aeftimatur voluptas illa Epicuri quam 
fobria, & ficca fit: fed ad nomen ipfum 
ad volant, quaerentes libidinibus fuis patro- 
cinium aliquod ac velamentum . Hic in 
inultis culpatur, ut ex tot |§ntifque fcri- 
ptoribus tam antiquis , quani recentibus . 
Maxima vero animi conflantia, qua femper 
vixerat urinae doloribus correptus aetatis 67 . 
an. 0 lymp. 127. Hic vocabulo voluptatis 
juventutem allexit , at in fuis le£lionibus 
nihil aliud , quam virtutes , temperantiam, 
frugalitatem, bonum publicum, an imi for- 
titudinem, vita; negle&um , ac voluptates 
animi, non autem corporis difcipuios docebat. 

Ad 


Digitized by Google 



iS 

Dialc&ica paucas regulas de fermoris per- 
fpicuitate , deque reflo ratiocinandi ordi- 
ne, quas fophiflis fu* aetatis oppofuit , 
continebat . Qu*que legi poflunt in Laer- 
tio fuo difcipulo , in Stanleyo , in l'hpr 
mafio , atque in Bruckero, 

H*c de veteribus celebrioribus philo- 
fophis , qui Dialefticam vel invenerunt, 
vel auxerunt, vel perpoliverunt ad Caela- 
ris ufque jEtatem , at fecundo ecclefi* fe- 
culo Alexandri* , ad quam quafi ad bo- 
narum artium mercatum literati omnes 
confluebant , invaluit quadam philofo- 
phia,'qu* ccclettlca dicebatur, cujus nobile 
inllitutum erat ex fingulis philofophi* 

fe- 


Ad ejus fcholam pr*ter 'virbs confluxerunt 
etiam muliqp?s celeberrimas , ut The- 
miflia Leontii uxor , Philenides , Erotia, 
Hedia, Marmaria, Bodia , Phedria, neq. * 
ejus cives , neque ejus adverfarii eum vel 
libidinis , vel impietatis crimine adcufa- 
runt. Epicuri Philofophia fine ulla inter- 
ruptione culta fuit ad Augqflum ufque, 
Lucretius eandem collegit . Eandem quo- 
que coluerunt Celfus , Lucianus , & 

Piogenis Laertius , H*c phjlofophi* 

cum 


Digitized by Google 



19 

Ceftis tunc temporis florentibus qimlam 
excerpere, quxdam mutare , aliterque ex- 
primere. Verum hsc philofophandi ratio 
dofliflimis ecclefias Patribus adeo placuit, * 
ut ftatim per omnem Chriflianum orbem 
fuerit ditfufa. His acceflit , quod ha:reti- 
ci quinti feculi Ariftotelads , ac Stoicis 
prafidiis abutentes , dolores noftros ad- 
grederentur , qui ut adverfariorum argu- 
mentationibus , atque irrifionibus occurre- 
rent, eadem difputandi arte etiam imbu- 
ti funt . Diale&ica itaque eccle&ica ex 
Stoica, atque ex Ariftotelica componeba- 
tur, qua2 ufque ad duodecimum ieculum 
in occidente fuit tradita , maxime quia 

b z B. . 


cum Roma fepulta iterum revixit initid 
feculi decimi feptimi , atque ignominia 
formarum plafticarum alias atomos in pri- 
ftinum fplendorem alii reponunt Magnarius 
Luxemburgenfis edidit primus ejus Demo- 
tritum revivtfcentem, Magnano fucceflit Pe- 
trus Gaffendus vir pradlantiflimo ingenio 
an. 15P2. Poft Galfendum coluerunt rao- 
lierius , Bumerius ,.‘Vandomus , Bovillo- 
nius , Catinat , Polignac itemque abbas 
Gennet,Fontauellius aliique quarn plurimi, 
viri . 


D 


20 

B. Aliguftinus fuis difcipiilis eam com* 
mendaflfe fertur . 

* Seculo autem duodecimo ScholalHci?fivt 
Chriftiani occidentales Ariftotelis libros 
«ab Arabibus verfos , ab iifdem interpreta- 
tos accepere. At hi nimio rixandi ftudio 
du&i Logicam , ac Metaphyficam fatis 
• quidem obfcuras atque implicitas novis 
fubtilitatibus , novifque quseftiunculis ac 
laqueis foedarunt. Etenim cum linguam 
Grxcam ignorarent , Ariftotelem neque 
legere , neque interpretari poffent , ejuR 

dem 

(£) Laurentius Valla Roriis natus 1415. 
anno quinquagefinio fuae statis occu- 
buit . Is incultam fermonis barbariem e- 
legantiarum libris dsfasdare curavit. Ut 
ex Jovio. Natnra mordacilTimus Ciceronem 
vellicabar, Arillotelem carpebat, Virgr- 
lio fubfannabat , uni tantum epicuro af- 
furgebat. Hic cum pauca in Logica fui 
temporis animadvertilfet, adverfus Magi- 
ftros fe fe offerebat , ac planum diceret 
nullam efle Logicam , prater Laurentia-, 
nam . In libro de voluptate, ac vero- bo- 
no epicuro .adhaefit. Hic omnium primus 
philofophiam ex pyriffimis fontibus, non 

ex 


Digitized by Google 


21 

dem Utiliora neglexerunt, fophiftica dun- 
taxat amplificarunt. Scholaftici itacjuc Ari- 
ftotelici denominati funt, & denominan- 
tur , licet eorum pauciflimi Arillorelem 
legerint. Hujulmodi Logica futnmo in 
honore habita fuit ufque ad feculum XV. 
illiufque veftigia etiamnum manent in 
quamplurimis Monacorum familiis . 

Verum initio decimi fexti fcculi , pri- 
mum Laurentius Valla Romanus (Z>)\ & 
Rodolphus Agricola Germanus , (i) dein* 

b 3 de 

ex lutulentis rivulis falubriter hauriendam 
effe docuit , explofa penitus fcholallico- 
rum difciplina , qui tunc temporis prin- 
cipatum obtinebat. 

(i) Rodolphus Agricola apud Frifios or- 
tus ah. 1442. Hic enim tanquam athle- 
ta multa tulit, fudavit,& allit abftinuit- 
que venere, & vino, ut magis magifque 
literis vacaret. Poltque Parifiis, & Ferra- 
rii Gricam, ac Latinam linguam com- 
paravit , reliquum itatis partim Hebdcr- 
bergi, partimque Wormatii duxir. Pofl: 
ejus mortem Lovanii editus fuit liber 
an. 1 5 1 < 5 . de inventione Dialeflka , qui 
Augufti fcculi elegantiam redolet. 


Digitized by Google 


12 

de Ludovicus Vives Hitpanus , &' Ma* 
rius Nizolius Brixellenfis , tum PetruS 
Ramus (k) Gallus fcholafticorum ineptias 
deteftari, ac refellere ceperunt. 

Ineunte vero feculo decimo (eptimo flo- 
ruit in Anglise Francifcus Baco (/) Verula- 
mii Comes ■, cujus novum organum eft 
perquam notum . Eadem ferme astate fcri- 
. \u -i . • , pflt 

— 1 « — — ■ - - - - - 

(k) Ramus ex pauperrimis natus pa- 
rentibus, quamvis repugnante ingenio tar- 
do , rudi , ac ftupido , quamvis fero , 
quamvis neceffitate compulfus duram fer- 
vitutem in Navarr® Collegio ferviret , 
attamen Cleantis philofophi Graci inftar 
oleo & lucerna diiciplinarum lumen bre- 
vi tempore fibi comparavit . Ac tanto 
fciendi defiderio exarftt, 8c folo. labore & 
diligentia in id literarum fplendoris per- 
venit , ut anno «tatis trigefimo contra 
Ariftotelem feri pferit. Quin imo cum Lu- 
tetis mngtjirabat titulum fufcepturus pro 
fcholarum 'more , libetam difputandi co- 
piam fecit Judicibus : atque hanc thefm 
fubftinere aufus eft .* quactntquc ab Artflo- 
tele ditia fuiffent , commentitia effe . Rei 
novitate omnes attoniti , ac problematis 

te* 


Digitized by Google 




.... 

pfit quoque de re Logica Petfus Gaf- 

fendus Gallus maximus phUofophus, ma- 

ximufque feflac Epicureas inftaurator , ac 

patronus . eique fami liari (Iimus fuit Tho- 

'• b 4 mas 

' * / 

— » W>, i/— ... ■ «*«■■■ »«»»■■ **».*-+ 

temeritate judices concuffi , irrito conatu 
per diem integrum imagiftramvt fuit i ut 
barbari barbare vocabant. ItaFreigius in 
vita Petri Rami. Scripfit inftirutioves Lo» 
gicas , atque in Ariftotelem trviniadverfh* 
nes, Ex Triumvirali fenrentia ejus libri 
damnati furtt. At paulo poft Diaia&tcx, 
atque eloquentia Cathedras obtraurtTTan- 
dem in S. Bartolomad praelio occifus eft. 

(/) Baco magnus Angliae Cancellarii» 
fub Jacobo i. unus- eorum eft qui ora* 
nes perfefliones , atque imperfectiones 
fcholaftica; philofophiae cognovit , often* 
ditque: itetftque vehementi (lime laboravit 
pro ea perficienda. Hujus traClatio de aug- 
mentis ferendarum eft perquam utilis * 
Literarqmafliduitate dx ditiflimo obiit pau- 
per. an. 1626., In fcientiarum organo do 
rebus Logicis difertiflime difputavic , in 
quibus modum optime conficiendae* Indu* 
clionis difleruit , cum AriftotelicI metho- 
dum docerent conficiendi fylidgifmi . Quo 

in 


Digitized by Google 




24 1 . 

mas Hobbefius Ahglus (w) , qui licet luam 
Logicam computandi anem infcripferit , 
verum tamen ut caeterae illius temporis 
fcholaftiGa garrulitate etiam fcatet. a ^ 
Poft hos meliori methodo atque a- 
criori ingenii acumine de Logica egit 
Cartefius Gallus (») vir do&ifiimus y cujus 
libellus de methodo rationis rettc dirigendae, 
inquirenda in J cientiis veritatis eft val- 
de praftans. Etenim is primus ^ fuit, qui. 
conculcatis vetuftiffimis au&oritatis prae*, 
judiciis * ad veritatem inveniendam aljos 
excitavit • Itemque non ex aliorum judi- 
cio, 'virum ex propriis viribus omnia ex- 

^ pli- 

■ i .. . . .. i i r - — «... -r‘ * — — 

in opere o&odecim annds confumpfit . Hic 
unus novae philofophue praxurfor fuit . 

m ) Hobbefius Malmesburii ornis an. 
1588. pfiuja aetate piaxiraos habuit pro- 
greffus in linguis , quinquennio philolo- 
phiae fcholafticae operam dedit . Deinde 
Italiam , ac Galliam peragravit. Tucidi- 
dem in linguam artglicam vertit , ut fb- 
tus Democratici conftifiones notaret. Lu- 
tetiae an. i< 52 p. {cientiis mathematicis fe 
dedit , ibique familiarilTimus fuit tam P. 
Merfeuno , quam djaffendo , evulgavitq. 

Pari- 



. .25 

plicat . Is etiam fuit, qui verba inania, 
ac vi prorfus orbata refpuit ; multaque de 
arte critica etiam fapienter fcripfit . Quai 
autem hoc in praeclariflimo viro culpan- 
da funt , notantur a multis. 

Ex Cartefii difcipulis carteris praftite- 
re audior artis cogitandi, qui liber multis tri- 
buitur : quique quatuor in libros dividitur, 
primus de ideis , fecundus ‘de judiciis , tertlUS 
de ratiocinatione , poliremus de methodo agit 

cele- 

Parifiis libellum de Cive an. iStf* in 
c;uo fubditorum in Imperantes conatus pe- 
n tus damnavit * Hujus viri leflio in to- 
to anatis curfu anguftiffimis limitibus fuit 
definita. Verfabat enim Homerum , Vir- 
gilium ^ Thucididem , Euclidem . Quin 
imo dicere folebat; quod fi tantum libris 
imumbuijfet , quantum alii , eadem cum 
illis ignorantia laborajfet . Senefcentilfimus 
occubuit ann. pi. artatis . Quod autem 
inter felicitatis exempla numerandum eft, 
fummo ingenii vigore, ac fenfibufque in- 
tegerrimis ad obitum ufque in philofo- 
phia , & mathefi fe aflidue exercuit . 

(n) Renatus Cartefius narus an. 15 p6. 
ex Joachim , & Joanna Brocard , adole- 
, ^cens linguam Graecam , ac Latinam Sc 
■“ poe- 


Digitized by Google 


16 ^ • . . 

celebrantur iil eo primo rerum pefpicui- 
tas, 2. ordo, 3. foliditas , 4. exemplo- 
rum dele&us. Alter Cartefii difcipulus fuit 
(0) P. Malebranchius,qui in libro de in- 
quirenda -veritate quamplurima acuta te- 
tigit. 

Si quis vero praeteritorum fcriptorum 
Lo gicas volutarit , profe&o inttelliget il- 

— — • 

poefim fom macere coluit . Ejus magifter 
ob corporis r debilitatem eidem le&ionem 
interdixerat, at ille no&u literis vacahac . 
Parifiis otiofus excitatus fuit a P. Merfen- 
ho an. i< 5 14. Deinde rure biennio folus 
vixit. Tum tanto literarUm ardore exar- 
fit, . m. aetate at . apud Batavos non bel- 
landi eauflfa,fed ut hominum mores nota- 
ret cum Principe Mauritiofit commoratus. 
Poft multa itinera Chriftina,cui libellum 
de polionibus nudcupaverat Sveciam invi- 
tavit in qua obiit an. 1550. aetatis fuae'54. 

{0) Nicolaus Malebranchius Parifiis na- 
tus an. 1638. ingreflus eft in Oratorium 
an. 1660. Initio fe S. Scripturae dedit, 
deinde a Cartefio excitatus cum libello 
de Homine , trigefimo fu« «tatis anno li- 
brum de inquirenda veritate edidit . Quod 
* •. opus 


Digitized by Google 


*7 

la fuiife tantummodo Logic* * emendatio- 
nis rudimenta. At poftquam vergente fe- 
culo decimo feptimo philofophia ecde£li* 

• ca czpit revivifeere , non defuere qui Dia- 
le&icam liberiori judicio tra&arent , eam* 
que ab omni fervitute,ac verborum ina- 
nitate liberarent. Horum princeps fuit (p) 
Joannes Lockius Anglus, qui quatuor li- 

i: brjs 

opus vilum eft , omnibus originale . An. 

*6yy. conatus eft inter animam & cor- 
pus commercium 'explicare . An. 1683. 
Meditationes metaphyficas evulgavit . Mor- 
tuus eft ita. 1715« «tatis vero 77. 

- .(/>) Joabnes Lockius Vyrigton prope 
Briftblium natus an. i6p. prima litera,- 
rum rudimenta in Collegio Oxfortenfi , 
accepit , quaque illi eide tn -puerilia vifa 
funt . At Cartefti opera illum acuerunt • 
A Cartefii operibus ad medicinam tranfir, 
qua de re anathomen , hiftoriam natura- 
lem , atque chymicam comparavit . Pe* 
ragravit primo Germaniam * ac Pruffiam , 
deinde Galliam atque Italiam cu«l Co- 
mite Noftumberlando - Heflico morbo 
correptus Galliam venit 1 qua benigne 
exceptus fuit » Vix ad Angliam redux y 

Ba- 


*8 

bris anglice editis an. 1694. artem cogi- 
tandi comprehendit . Hos Petrus Cofte 
in Gallicum fermonem , Burrigidius vero 
in Latinum vertit . Lockius enim fum- 
mo mentis acumine rerum caufas rima- 
tur, vires humana rationis computat, de- 
nique Logicos docuit qua via (e explica- 
ri poflent , neque erubefeere fe nefeire , 
quod reapfe ignorant . Cartefianos aggre- 
ditur , ac difputat omnes ideas vel fen- 
fuum ope , vel meditatione oriri : 2. O- 
ftendit quo pa&o unaquaque idea adqui- 
ratur : 3. Diligentiffime artem criticam 
expofuit . Poftremo de humana cognitio- 
ne , de veritate cujuslibet generis , de ra- 
tione , de fide , ceterifque aliis fufe la- 
teque pertraftavit . Attamen reprehendi- 
tur . 

'* • • 

fc « — .» ■)» ■■■*■■■ i t .-.I,. , - 

Bataviam petivit , atque ab Anglia rege 
requifitus ire noluit. De Intelle£lu humano 
librum confecit, quem an. 1 697. edidit: 
rure compofuit librum de Imperio civi- 
li , in quo tyrannidis injuftiriam expo- 
fuit : eoque in loco compofuit prater li- 
brum de puerorum educatione , etiam a- 
liquas epifiolas, ac Chriflianifmum ratio- 
cinatum, quo in libro Rationis vires ni- 
mium, 


Digitized by Google 


1 9 

tuf . i. Quod faepiffime eadem magno 
verborum adparatu repetat . 2. Quod quae-, 
dam inutilia addat : 3. Quod exempla 
neceflaria omittat , 4. Quod libertatis ar- 
bitrium non re£le explicuerit . 

Ex Lockii Schola Joannes Clericus prae- 
ftantiffimus philofophus prodiit , qui uni- 
verfa judicandi prscepta ia fu a arte cri- 
tica complexus cft. Nam 1. de ideis. 2. 
de judiciis , ac propofitionibus : 3. de me- 
thodo , poftremo de argumentatione ac 
fvllogifmo difleruit . 

Poft Clericum mariotte Gallus doflif 
fimus vir Logicam duas in partes divi- 
fam edidit , quarum altera in quibusdam 
propofitionibus evidentilTimis verfatur ; al- 
tera vero qua via ex praemiffis propofi- 

rid* 

mium y quam par eft, praedicat , vitam- 
que sternam iis offert , qui Chrifto cre- 
dunt, legemque naturalem exercent. Oc- 
cubuit an. 1704. num materia poflit co- 
gitare , conatus eft oftendere . At quid in- 
tereft utrum materia fit cogitans, nec nej? 
Quid enim intereft , fi medtis human® 
fimplicitas in tuto collocetur ? Fortaffe 
ipfa efficere poffet , juftitiam injuftiriamve 
noftrarum a&ionum , noftram futuram fe- 
licitatem , veritatefque fyftematis politici ?. 


1 


5 ° . 

tionibus alis deduci re£te poflint , perrra- 
£lat . Culpatur primo quod de veritate pro- 
babili , deque arte critica nihil dixerit ; 
Itemque quod ratiocinandi artem confufe 
tranaverit \ quod omnium errorum cau- 
fas non patefecerit , 

Quod in Anglia Joannes Lockius, at- 
que in Gallia Clericus, ac Mariorte, id- 
entidem in Germania fecerunt Chriltia- 
nus Thomafius , Eeibnitzius , Wolfius , 
aliique complures . Primus enim fine pra:- 
teriti feculi introduttione ad Pbtlofopbiam 
Aulicam, Dialecticam a nugis, atque er- 
roribus , quibus eam maxime infufcave- 
rant fcholaftici , emendavit . Id quoque 
fecit Andreas Rudigerus etiam Germanus 
in fua pbilofopbia Syntbetica , atque in 
libello de fenfu veri, ac falfi. Id ipfum 

dici 

— — - » i ' - 

- {q) Leibnitzius Lypfis natus in Saxo- 
nia editus elt in lucem an. 1646. ex Fre- 
derico , & Catherina Schmuch , illi prae- 
mortuus pater a matre fuit inftitutus . 
Vix ex Ephebis egrelfus maximam libro- 
*um copiam, quam eidem pater relique- 
„ rat , legit, at «cognita magiftri indigen- 
tia, ad Thomafium omni in re literaria 
• , • io 


Digitized by Google 


dici poffet de Francjfeo Buddaeo, de Le- 
ibnitaio >(q) , Chriftiaoo Wolfio , deque 
aliis pene innumeris , de quibus verbum 
nullum addam , ne propofita: brevitatis li- 
mites praft^iantur* ' 

His omnibus accenlendi denique lune 
praeclariflimi viri ^Antonius Genuenfis Nea- 
politanus nofter Praeceptor maximo vir 
ingenio, ac per quam longa meditatione, 
ac le&ione contritus aliaq. fortuna dignus, 
Aloyfius Vernejus Lufitanus , Sorias Pi- 
fanus, Salvator Rugerius, atque Ab. An- 
gelonus P. Coeleftinus ambo Neapolita- 
ni . Quorum omnium opera amo , at- 
que excolo , primum ob rerum gravi- 
tatem , fecundum ob methodi clarita- 
tem, 


in tota Germania infignem avolavit. Sub 
tanto Praeceptore hiftoriam , & Politices 
artem calluit , Peragravit deinde omnem 
Germaniam , atque Italiam pro defcri- 
benda Ducum Brunswifcorum hiftoria . 
Cum rediiffet Codicem Juris Qentium di- 
plomaticum edidit. Occubuit ann. 1716. 
ejus vita legitur m Kortholt , Eckard , 



4 » s 

tem , k fermonis latini nitorem , Pi- 
fanum ob methodum , atque praecepta Lo- 
gica , alium praeter res , etiam ob lin- 
gua latina elegantiam r poftremum^ pro- 
pter ejus methodum darifliraam . 



Digitized by Google 



t 



INTRODUCTIO, 

i, /''"VMnis humana perfe&io ab of- 
V_y ficiorum, & virtutum adcu- 
rato exercitio unice pendet . Verum nul- 
Jum eft officiorum, ac virtutum laudabile 
exercitium, nifi a natura: notitia, ejufque. 
auftore , qui eam ad proprium dirigit fi- 
nem : haec vero rerum Iatebrofarum cogni- 
tio. eft laborum , ac fpeculationum profun- 
diffimarum fru&us , quae , rationem requi- 
runt omni ex pane illuftratam . Ratio 
autem eft quaedam ip homine vis y five 
facultas, qua 8c noeram, & aliorum cor* 
porum exiftentiam , eorumque . relationes 
cognofcimus ; qua fumus liberi ; qua alia 
feparamus, aliaque conjungimus; qua prae- 
terea a quantitatibus cognitis ad occultas^ 
incognitas pervenimus; ac idearum , $c 
judiciorum feries neceflario vinculo con- 
ne£timus: & qua, fignorum ope , noftra 
intimiora animi fenfa aliis communica- 
mus, errores cognofcimus, veritates dete- 
gimus: qua denique juftum abinjufto,bo- 

A num 


s •* 


Digitized by Google 


2 Leflio 1. De mentis aBibus . 
num a malo , honeftum a turpi facile de- 
cernimus, Haic vis, quaecumque illa fit, 
dum vivimus ex fenfuum applicatione ori- 
tur ; experientiis , atque obfervationibus 
augetur, Audio vero Logices perficitur. Ex 
quibus fane concluditur , Logicam elfe fum- 
mo emolumento iis omnibus, qui vel fe 
ipfos , vel alios perficere curant , Cum igi- 
tur mihi propofitum fuerit ipfam juven- 
tuti enucleare , refla via ac ratione 
proceflifle arbitror , fi primo de mentis 
humanae operationum ortu , ac progrelfi- 
bus, tum de fignis,. quibus eas aliis ex- 
plicamus; deinde de errorum , ac verita- 
tum fontibus, atque augmentis pertracta- 
verim. Haec vero omnia quatuor leflioni- 
bus compleflar : quarum prima: duae do- 
centem , dqae vero poftremae leflioqes Lo- 
gicam utentem., yt ajunt , cohflituent . 
Quibus ultimo loco accedet de Logicas 
redu&ione ad Arithmeticam breviflima 
leflio , ut a Dhfiefttco fupputandi necefi 
fitas agnofeatur. 


LE- 


Digitized by Google 




3 



LECTIO PRIMA 

4 *• • t v/* r 4 I • C^*\ ' 

DE ORIGINE OPERATIONUM RATIONIS 
HUMANAE, E1USQUE MAXIMIS 
PROGRESSIBUS. 

Illud quidem maximum efl , »g/a 

animum videre . Cic. Tufc.t. 

C A P. I. 

■ » • t 

r • 

Quibus partibus confiet homo . 



'X omnibus animantium 
generibus nobis ufque ad- 
huc cognitis, unus homo 
vi fuz rationis ceteris 
praftat , quia hujus fa- 
cultatis beneficio non modo feipfum , fed 
infinita quoque obje&a exteriora cogno- 
fcit. Etenim diutina corporum imprefiio- 
ne in fuos fenfus, eorum exiftentiam pri- 

A 2 mo 


Digitized by Google 


4 Lcttto I. 

mo intelliglt, deinde mentis meditatione 
illorum adtributa, qualitates , 8 c relatio- 
nes comprehendit. Itemque natur* leges, 
rerum ordinem rimatur: rerum praeterita- 
rum recordatur , eafque cum praefentibus 
conjungens, futuras pr*fcit,ac veluti. intue- 
tur. Quid multa? ad propriam felicitatem 
contendit , proprise exiftenti* principium 
mundique conditorem fk intelligit, & colit. 
Hanc maximam ac pene divinam rationis 
vim mihi delineare nitenti , vifum eft, 
primo idearum originem enucleare , tum 
quo paflo eajdem vel inter fe, vel cum 
aliis '■pofltnt combinari. Sed priufquam ad 
h*c perpendenda aggrediamur , de homi- 
nis partibus paucifiima dicamus. 

§. 3. Principio infunt in homine par. 
tes, quas videmus, dividimus , contrema- 
mus, dimetimur; quaque funt extenf* , 
relilleffres, mutabiles. Verum haec,atqu$ 
ejufmodi alia corporis funt adtributa . Ho- 
mo itaque ex corpore conftat, 

§.4. Infuper quilibet homo quodam ve- 
hementiflimo natur* impetu ad veritatis 
mfrxime utilis ftudium, ad bonum com. 
parandum, ad malum declinandum duci- 
tur . Rurfus ordinem , pulchritudinem , per- 
feftionem amat; eidemque jullitia , honsr 

flas, 



De mentis aftibus . 5 

flas, libertafque placet . Praterea flepe magno 
animi mrcrore angitur , eodem tempore quo 
elt omni ex parte fanus . Contra quando- 
que ell hilaris, licet ejus corpus maximis 
cruciatibus torqueatur . His omnibus ac- 
cedunt tot abftraftiones , atque alienatio- 
nes invita:, tot rerum peregrinarum inven- 
ta, tot artes, tot difciplina: . Qua: omnia 
ronnifi ab homine prorfus hebete , ac ve- 
luti plumbeo, materia: folida: , atque in* 
ertiflima: tribui poflunt. Quamobrem ho- 
mo corpore, & fpiritu conflat. 

§• 5* Quod (i quis ulterius urgeret , ac 
diceret , hominem ex fola materia con- 
flari ; quaererem ab eo : unde tanta cogi- 
tandi vis , tanta agendi libertas , tantaque 
rerum etiam abditiflimarum fcientia? ufl- 
de tanta fciendi , dominandique cupiditas? 
unde denique tanta fenlationum contrarie- 
tas , a&ionum oppofitio , virium interio- 
rum pugna , tot tantique confciefni» la- 
niatus ? 

6 . Ex quibus omnibus planiflime de- 
duci arbitror: primo hominem ex corpo- 
re, & fpiritu conflari: 2. errafle eos, qui 
vel folo corpofe , vel uno fpiritu ipfum 
conflare crediderunt: 3. eos quoque fuif- 
fe deceptos, qui fpiritum ipfius Dei mo- 
-ij 0 A 3 di* 


Oigitized by Google 


6 Leftio /. 

dificationera , vel particulam efle fcripfe- 

runt . 

§. 7 . Qua autem ratione fpiritus io cor- 
pus , corpus vero in fpiritum agat , & in- 
ter fe mutuo pene colloquantur, ac fe intelli- 
gant, omnino ignoratur, ficuti etiam igno- 
ratur in qua corporis parte animus loca- 
tus fit. Cordatiflimorum quippe virorum 
hac de re opinio eft pro capite. At amo- 
tis his tricis, quseraraus feria , atque ad 
propofitum accedamus . 

C A P. II. 

1 * 

Ve fcnfibus exterioribus . 

§• 8 * /'"'XUifque Icit omnem cerebri 
raaffam per concavum fpinas 
ufque ad ejus os facrum pro- 
tendi . Quifque etiam Icit ex hac mafla 
telam nervofam oriri , qua: fenfuum textu- 
ram efficit. De quibus mox. 

§. p. Senfus igitur efl: quadam ani- 
mi vis , qua corporum externorum im- 
preffiones fentimus . Verum latiore figni- 
ficatione fenfus omnem vim mentis expri- 
mit , qua objeci orum exteriorum ideas , 
five ftmuhcra , five fpecies , five idola 


De mentis aftibus . 7 

concipimus , five quicquid interius fenti- 
mus . Primi generis fune ideae omnium 
rerum, quas vel videmus, vel -tangimus, 
vel audimus . Secundi vero generis funt 
omnium voluptatum, ac dolorum ideae. 

§. io. Ex quibus intelligitur , fenfus vel 
efle interiores , vel exteriores . Exteriores funt 
quinque notiflimi, quorbnl quatuor fedes ha- 
bent peculiares, unus vero tactus efl in toto 
corpore diffufus f imo & reliqui ad hunc 
folum reducuntur. Interiores autem fenfus 
funt totidem alii , fcilicet memoria , tem- 
peramentum , pajjiones , attentio , ac deni- 
que fenfus moralis* Senfus porro tam in- 
teriores, quam exteriores in omnibus lio»- 
minibus diflinguuntur; etenim omnes par- 
tes folida: , ac fluid* in quoque homine 
toto cado inter fe funt diverbe, varieque 
complicatae . Quid multa? In eodem ho- 
mine temporis progreffu omnis flru&ura 
muratur . De fmgulis , 8c primo loco de 
exterioribus. 

§. ii. Vifus efl fenfuurti eminentiflimus, 
nam vis vifiva ita requirebat , cum ipfa 
fit orizontis extenfioni proportionalis , & 
propter hominis .indigentias efl duplex . 
Oculi funt duo globuli , tribus praecipuis 
tunicis fepti , quarum concavitates totidem 

A 4 hu- 


Digitized by Google 


8 Lettio I. 

humoribus replentur , adeo denfis , ut lu- 
cem refrangere poflint . Hujus autem 
refraftio ita a natura comparata eft , ut 
in oculorum fundo , five retina objefto- 
rum inverfas pingat imagines. Qu« por- 
ro a nervo optico excepta: , ignoto nobis 
modo, in cerebro, non folum imprimun- 
tur fecundum reales corporum magnitudi- 
nes, figuras, fitus , colores, fed quoque 
diutiffime in ipfo cerebro, quin deleantur, 
impreflse remanent. 

§. 12. Cum autem in omni animantium 
genere, maximeque in homine iapfu tem- 
poris hujus organi figura , humoruni den- 
iitas , atque ipfa fibrarum textura mute- 
tur, inexplicabilis ideo eife debet videndi 
differentia . Qua: omnia fi quis adcurate 
fupputaret , univerfam vis vifiva: quantita- 
tem habebit. 

§. 1 3. Auditus eft alter fenfus duplica- 
tus , in auribus fitus . Auricula exterior 
pro aeris undulationibus , ex corporis fo- 
* nori vibratione produ£tis excipiendis, in- 
fervit . Hic aer ‘tamquam in infundibulo 
tortuofo receptus tympanum ingreditur , 
atque ex hoc tranfit in labyrinthum , cui 
nervi acuftici adharent, quorum ope ufque 
ad cerebri fibras communicatur corporis 


Digitized by.Google 


De mentis actibus. £ 

fonori fremitus, qui etiam ignota ratione 
in nobis ideam foni excitat. 

§. 14. Qux cum ita fint , patet quod 
pro defipiendo foni gradu , fupputanda 
eft primo corporis fonori elafticitas : 2. 
iftus quantitas : 3. obje&i fonori diftantia. 
4. aeris reflftentia : 5. denique ipfius or- 
gani a&ualis ftatus. 

§.15. In naribus porro eft odoratus ; 
quae quibufdam nervulis capillaribus ve- 
lli untur, ab ipfo cerebro produ&is. Scitur 
vero ex corporibus fetidis , atque odorir 
maximam effluviorum copiam continuo 
exhalare, qua: aerem circumvolant. Sci- 
tur etiam , quod ejufmodi particulae in- 
fenfiles narium nervulos olfa&orios vel- 
licant, ex quibus excitatur in cerebro o- 
doris, vel fetoris fenfatio. 

§. 16. Hujus fenfus propterea vis habe- 
tur ex effluviorum numero, eorumque im- 
petu , ex fucci nervei fubtilitate , atque ex 
fibrarum cerebri elafticitate . 

§.17. Quam proximus odoratui eft gu- 
Jius , in lingua,* ac palaro fitus . Lingua 
enim eft fuperius te£la quadam membra- 
na quaqua verfus iqnumeris foraminibus 
repleta , ex quibus innumerabiles papilfe 
nerveas taftui rigidae fe produnt . Particu- 

fe 


Digilized by Google 


Io Leflio I. 

\x falinas , oleofas , fulphureas , aliaeqige 
quamplurima: in cibis contentae iftos ner- 
vulos titillant, ex quibus rerum fapidarum, 
vel infipidarum idea in tlobis excitatur. 

§. 18. Gradus hujus fenfationis fuppu- 
tatur : i. ex particularum numero , & 
qualitate , 2. ex noftra naturali , & mo- 
mentanea difpolitione . . • 

ip. Tandem taStus in omnes corpo- 
ris, tam interiores, quam exteriores par- 
tes eft diffufus ► Medulla enim oblongata 
inter colli vertebras , & fpinas lateraliter 
nonnulla nervorum paria protendit , qui 
v in omnem corporis fuperficiem propagan- 
tur, atque ita mirabiliter inter fefe ordi- 
untur, ut portentofam membranas reticu- 
laris telam efficiant . Hinc evenit, quod 
quaslibet impreffio,quas in hac fit,ftatim 
cerebro communicatur, atque imprimatur 
idea corporis exterioris. Ad hunc fenfum 
referuntur omnes fenfationes frigoris , ca- 
loris, gravitatis, afperitatis, &c. 

§.20. Vis hujus fenfus habetur ex, vi 
premente, atque ex noftra aquali, & na- 
turali difpofitione . , 

§. 21. Hujufmodi eft fabrica fenfuum 
exteriorum , quos - vulgus multiplicatos vel- 
let, atque etiam perferiores. At fi fen- 
fus 


Digitized by Cop^l; 


j'-- 


De mentis tiblibus . 1 1 

Tus eflent etiam centum, attamen humanat 
mentis operationes eflent ilis ipfe, quas 
modo habemus, nam fenfuum multiplicitate 
non augerentur, verum fola idearum sphoera 
evaderet major . Quantum vero ad horum 
imperfe&ionem , eft quoque inepta quere- 
la , nam fx fenfus eflent perferiores , illa 
ipfa ratione , qua voluptatum numerus 
fieret major , eadem quoque dolorum co- 
pia fieret numerofior « Nefcimus igitur 
quid petamus. 

C A P. Ilf. 


De fenfibus interioribus. 

22. TpXpofita hominis parte exte- 
ri riore , perpendendum nunc 
eft ejus interius mirabile magifterium , 
quod fummopere in cognitiones , atque 
in aftus humanos influit. Senfus interio- 
res funt memoria , temperamentum , paf- 
fiones , attentio , ac fenfus moralis . De 
quibus quambreviter ad Tyronum captum 
verba faciam . 

23. Univerfa cerebri maflfa duas in 
partes difpefcirur , quarum altera cere- 
brum , alterum cerebellum nuncupatur . 

Hic 


12 Lctth 1 . 

Haec fubftantia mollis infinitis peno cel- 
lulis , five flexionibus repletur , in qui- 
bus , modo nobis incognito , non folum 
. imprimuntur , fed quoq. retinentur obje- 
Clorum exteriorum imprefliones, cum eo- 
rundem relationibus, etiam abftra&is, & 
perquam longo ordine implicatis . Mihi 
fufficiet duntaxat velle , & itatim in hac 
fubftantia imagines canis , bovis , equi , 
domus, navis, exercitus &c. diftinCte in- 
tueor . Itemq. hujufmodi ideae tanta vi 
imprimuntur, ut iis licet femel vilis, re- 
corder tamen cujufq. magnitudinem , co- 
lorem , litum , dimenliones , & cetera . 

§. 24. His accedit , quod in hac mi- 
rabili cerebri fabrica, manent non folum 
obje&orum ideae hefterna die mihi obver- 
fatae , fed etiam illae , quae olim meam 
pueritiam profperam, hilaremque reddide- 
runt . Itemq. in ea pilae celeritatem , te- 
ftudinis tarditatem , ignis vim , vul- 

pis vafritiem , Sinenfium vanitatem , a- 
1 iaque infinita quafi lego . Quid mul- 
ta ? In hac una tanquam in libro diftin- 
Ctiflimis characteribus obfignato tot phi- 

lofophicarum meditationum feriem , tot 
fyftematurn abfurditates , tot imperiorum 
yiciflitudines, uno verbo univerfos huma- 
•• .. ' nae 


z&d by Coogle 


Dic 



De mentis a Si ibus i 3 
nae rationis progreflus , & natura ipfius 
revolutiones pene intueor. Haic vis , quae- 
cumq. illa fit , memoria nominatur : I- 
pfaq. crefcit, decrefcitq. in eodem homi- 
ne ; fere femper in fene£lute debilitatur, 
& nimia morborum vi etiam prorfus am- 
mittitur , ut ex hiftoria . 

§. 25. Temperamentum eft folidorum , 
ac fluidorum conftitutio, quae fere in An- 
gulis hominibus differt . Ex hoc facile 
enodatur, cur ex hominibus alii funt ob- 
•tufi , torpidi , ac lenti ; alii contra a&uo- 
fi , violenti , iracundi . Itemq. dantur ho- 
mines fere femper hilares , feftivi , & 
laetantes ; alii contra taciturni , maerentes, 
triftefque. Denique funt 8c qui facillime 
omnia, ac clare intelligunt . Sunt alii, 
qui pauciflima , & obfcure concipiunt. 
Unde haec tanta varietas , nifi ex varia 
folidorum , & fluidorum permixtione ? 

§. 26. In quamplurimis porro fibra 
funt debiles ; in aliis vero refiftentes . I- 
temque dantur fibra magis , vel minus 
elafticac, magis vel minus molles, ac cae- 
dentes , atque ex vafis alia funt latiora , 
alia mediocria , aliaque anguftiora . Qui- 
bus pofitis , fequi neceflario deber, fluida 
non poffe in omnibus a*que circulare. Ex 

quo 



14 LeETfo /. 

«juo intelligltur dari cfiverfa temperamen- 
torum genera . Datur ideo cbolericum ^[an- 
guineum , melancholicum , O* phlegmaticum 
in hominibus temperamentum. 

§.27. Et quoniam in fanguineis fluida 
aequabiliter cwrunt, ideo funt hilares, a- 
perti , fecuri , eloquentes , benefici , urba- 
ni , intrepidi . At quia in cholericis fluida 
funt fubtiliora, & vafa apertiora, idcirco 
cholerici funt celeres , impetuofi , iracun- 
di , ambitiofi , atque ad vindi&am pro- 
penfi , 

§. 28. Temperamentum melaocolicum 
eft fanguineo inferius. Etenim melancoli- 
ci funt lenti, taciturni , acri ingenio, acri- 
que judicio . At omnium lentiflimi funt 
phlegmatici , ob eorundem fluidorum 
fpiffitudinem , & vaforum anguftias . Hinc 
fit, quod phlegmatici funt vultu triftes , 
tardi, timidi, diffidentes, avari, obtufi , 
denique in virtutibus , $c vitiis mediocres. 

§.29, Quicunque igitur omnem terrae 
fuperficiem mente perluftraverit , generarim 
inveniet, primo climata frigida homines 
modificare ad temperamentum phlegmati- 
cum , calida vero ad cholericum : deinde 
inveniet in quam proxime frigidis homi- 
nes effe melancholicos; in quam proxime 

cali- 


Digitized by GoogI 





De mentis etlibus 15 
calidis efle fanguineos . Verum hac in ge- 
nere. Nam indifcriminattm ubique loco- 
rum omnia temperamenta dominamur . 
Quin imo in ipfo homine, eademque fa- 
milia notantur diverfa hominum tempera- 
menta. Quae cum ita fint, fenfationes non 
poliunt elfe easdem in omnibus homini- 
bus , & ne in ipfo quidem homine . 

§. 30, Pajfiones , five affe&us, iive per- 
turbationes , five quodvis aliud vocabulum 
adhibeas, funt quadam animi commotio- 
nes ab objeflis exterioribus excitata. Ha* 
rum omnium fedes eft in corde , quo4 
nervorum ope cerebro adhaeret , Partiones 
licet multas, ac vari® , omnes tamen to- 
tidem amoris fui ipfius funt modificatio- 
nes ac veluti reafliones, quarum unaqua- 
que in noftras ideas , & judicia maxime 
influit. Verum partionum vis , atque ener- 
gia a tyronibus facilius fentitur , quam iif- 
dem explicari poflit, 

§.31. Quartus fenfus interior eft atten- 
tio, qua nihil aliud eft , quam quadam 
infita mentis occupatio in objeSo nobis 
cognito. Ex quo ftatim intelligitur, quod 
attentio fit quadam vis obje£H impref- 
fione anterior, nobis a Deo data, ut mi- 
nutim rerum qualitates explorare valea- 
mus 


16 Leftio I. 

mus. Hinc etiam intelligitur, attentionem, 
efle quandam mentis energiam , qua; vel 
in toto objefto, vel in aliqua ejus parte 
occupatur, ut illius ideam adsquatam ha- 
beat. Attentionis vis eft in ratione com- 
pofita tum indigentiae prsfentis , tum tem- 
peramenti , atque educationis : Itemque 
attentio varia eft pro finium diverfirate ♦ 
§. 32. Denique fcnfus moralis eft quae- 
dam anterior animi difpofitio, qua , fine 
ullo magiftro turpia ab honeftis , bona a 
malis, folo natur® impetu, diftinguimus. 
Eadem igitur ratione , qua quis dulcia 
potius, quam amara guftat , ita honefta 
& bona potius confequi, quam turpia, 8 c 
mala amat . Hsc animi humani vis eft 
phyfica , ac veluti mechanica , ipfoque 
Rationis prscclaro lumine multo ante- 
rior , & vividior , atque ex fe ipfa 
explicatur in quolibet homine. Hinc pe- 
ne infinita hominum multitudo beneficen- 
tiam, & juftitiam amat, earumque oppo- 
fita deteftatur , etiamfi ignoret in natura 
inefle quandam vivendi normam omnibus 
communem , conflantem , sternam ; quam 
quifque fine magiftro fcit , fine interprete 
intelligit, fine coailione fequitur : quaque 
denique omnes pueri , adulti , urbani , fyi- 
, ve- 


Digitized by Google 



De mentis attibm . ry 

veftrefque homines, ut oculis, ut auribus, 
ut guftu libere utuntur. 

§. 33. Ex hoc fenfu oritur in quovis 
'homine illa probitas , qua: ingenita dici- 
tur , quasque lenti tur ab omni humana 
coniideratione , a qualibet rationum fubti- 
lirate, a praemiis, atque a poenis iplis fe- 
mota, ac diftintia. 

• §. 34. Ex di&is clarilTime intelligittir , 

animum percipere bonum , & malum cum 
eorumdem gradibus non dillimili ratic- 
ne , quam qua colores intuetur, harmo- 
niam concipit , odores lentit , pulchritu- 
dinem diligit , & abnormia deteftaiur . 
Ex ditiis quoque colligitur , hunc fenfum 
effe univerlalem , reliquofque completii , 
nam ex unoquoque fe inflruit,ut de ob- 
jettorum exteriorum bonitate , ac pravi- 
tate dijudicare poflit . 

§. 35. Haec de lenfibus tam exteriori- 
bus , quam interioribus , qui veluti toti- 
dem fenfationum animi fulcra , ac funda- 
menta habendi fuut . Qua: omnia , nifi 
quis diltin&c comprehenderit , nullo pa- 
£lo intelligcre poterit , quid ex tot tan- 
tilque obje&orum imprelfionibus animo 
ipfi contingat , ut ex fequentibus clarum 
erit 


rr.-- 

7 * 


B 


* 7 3 > CAP. 


. V- 


Digilized by Google 


r 


* 


Leftio I. 


C A P. IV 



De Animi Scnfattonibus, 

§• 3^* OI ne objeftis exterioribus nullap 
eflent in homine fenfationes, 
& fine his nulla in eo eflfet fcientia, vel 
ars. ScnJ 'ationis nomine hic venit illa in- 
terior animi commotio , qui ex corpo- 
rum prifentia, five preflione in nobis ex- 
citatur . Cum autem fenfationes fenfuum 
numerum, Sc difpofitionem fequantur, fe- 
cundum eorumdem ordinem explicabuntur. 

§. 37. Si quis autem quacfiverit , 1. 
Utrum idei , Sc fenfationes fint ejedem , 
vel diverlse : 2. Num fenfationes , quas 
animus ab objeftis excipit fibi ipfi , vel 
objectis fint confom : 3. Ex quo oritur 
tanta impreflionum vis , atque impetus : 
4. Quare inter fe non confundantur tot 
fenfationes , & fibrarum fremitus , qui 
animum concutiunt: 5. Tandem quo pa- 
£Io easdem nofiro arbitratu comparemus, 
cum ipfi non fint , nifi totidem cere- 
bri commotiones , & rea&iones ab ipfo 
animo difitinfl® : ex quibus omnibus, ali- 
ifque tandem is concludit .• fenlationum 


/ 




De mentis anibus. i» 

ertum , earumque progrefTum , & varie- 
tatem inexplicabiles nodos continere 
§. 38. Principio fenfationes vifu defini-' 
tx non verfantur , nifi in corporum figu- 
ris, coloribus, magnitudinibus, diftantiis, 
& motu determinando . Preliis enim o- 
cuhs ex luce a corporibus reflexa, fenfa- 
tio fecundum vim prementenj , atque o- 
cuh flruauram modificatur. Ex his 'pref. 

1 lombus in nobis attentio excitatur, qu* 
primum de noftri exiftentia , deinde de 
objecto exteriori nos inftruir . Tum an 
prefliones lint nobis confentanea , necne 
ex quibus denique fenfationes grata vel 
molefla eruuntur , atque ex his volupta- 
tes , vel dolores producuntur : qua p 0 - 
Itrema non folum animi, fed etiam om- 
nium e ju felem deliberationum fulcra ac 
vires motrices habenda funt. 

§- 39- Secundo animus ex una in aliam 
fenfationem tranfir , id elt ex voluptate 
m dolorem , atque ex hoc in illam • ex 
quo tranfitu , 8c cenationis; & Jurationis 
lenfationes adquirit . Cellatio itaque efl ' 
dolorum ,. vel voluptatum fufpenfio ; du- 
ratio autem ell horum continuata fuccef- 
10 * Ex ejufmodi fenfationum vel fufpen- 


2 e Lcttio I. 

fione , vel alterna fucceflione oriuntur in 
nobis defdcris , & detcflationes . Quia ubi 
voluptas , vel dolor , ibi attentio . Item- 
que ubi fenfatio nobis confona ; ibi vo- 
Juptas ; ubi fenfatio nobis diffona , ibi do- 
lor . Amamus autem voluptates , dolores 
odimus. Ex primis igitur oriri debent de- 
' lideria erga voluptatum objeela ; atque 
ex fecundis deteflationes erga dolorum cau- 
las . Quapropter defideria , atque abomi- 
nationes ex fenfationibus ipfis pratentibus 
cum praeteritis germinant. Senfationum 
itaque memoria noftrum fpiritum , tum 
ipfiufque progreffus excitat. Sed ex quo 
fenfationum memoria ? 

* §. 40. Quum ab aliquo objefto procul 

abfumus, ipfum neque flati m , neque to-'* 
tum ex animo deletur , nam pro ut at- 
tentio fuerit major , vel minor , diutius 
in animo ejus imprefiio remanet . Memo- 
ria igitur ex attentione , Sed ex quo at- 
tentio ? 

§.41. Ex di£lis , nulla memoria fine 
attentione. Nulla autem attentio fine in- 
digentiis, vsl noflris,vel alioruui. Item- 
t|ue quilibet homo jugiter eget, alias non 
confervatur. Ergo quilibet indiget , ut 
,fc tueatur , necdfaria fibi comparet , no- 

*■ 

• y t • ' 

. ^ # .• » 

f- ' ^ ' f ' V- — ' * * 

^ < v ■ - 

* r • > ; 

• » % *• 

I. > y- - V 4 . • 

t 1 

e .... * Dfgitized.Ey' G 

- 



De trientis risibus. ' ' 21 

citura declinet : verum neutrum fine at* 
ternione obtinetur, necefiitate itaque ha* 
mo eil attentus , adfcoque fublata atten* 
tione , nulla hominis dari poteft tuitio; 
& eontraquc remotis omnibus indigentiis j 
nulla in eo attentio. 

§.42. Denique memoria differt ab ifria- 
ginatione, I.-Quia memoria efl: imbecil* 
la , vivida imaginatio * 2. Prima locum 
habet arque in rebus abftraftis, & materia- 
libus, altera vero in folis corporeis . 3. Vis 
memoris ideas ordinate unit , i magi natrix 
autem eafdern unit difpares , confundit & 
difiociat fimilares.4. Tandem memoria ex 
a&uum repetitione & fit, & corroboratur; 
imaginatio ex fola natura oritur. 

§.43. Ex huc ufque expolitis, fequitur r. 
Animum humanum variis habitibus pol* 
fe imbui, ut (impliciter fentiendi , & fen* 
tiendi tam voluptates quam dolores-, de* 
fiderandi , abominandi , reminifeendi , ima* 
ginandi . 

§.44. Sequitur 2. Mentem ab uno fenfii 
tot habitibus imbui , quot ex quinque 
imbuitur . Qui non alia de caula nobis 
multiplicati funt , quam pro fenfationuni 
multitudine augenda . 

§.45. Sequitur 3. Univerfos mentis ha* 
K » * B 3 bitus 


12 Lcftio 1 . * 

bitus effe totidem attentionis ac defide- 
riorum gradus diverfos.At fenlationes, ac 
defideria ipfa non funt, nifi totidem me- 
rse fenfationes, videtur itaque quod quot 
quot funt mentis a£lus , omnes ad lolas 
fenfationes revocari poflint . 

§.45. Sequitur denique 4. pro omni 
mentis humana: energia enucleanda fuffi- 
cere unum fehfum , minime vero depra- 
vatum , ut clarius ex fequentibus fiet . 

§.47. Auditus fonos percipit , quin ad 
majorem, vel minorem obje&i fonori di- 
itantiam advertat . Initio quilibet amat 
fonos fimplices , poftea etiam maxime 
compofitos . Identidem de odoratu dici 
poflet . 

§. 48. Guftu eafdem facultates , ac vi- 
res adquirimus, quas vifu, auditu, atque 
odoratu comparamus . In faporum multi- 
plicitate vix unus & confufe fentitur. Hic 
fenfus eft cseteris charior , nam pro vita 
fufti nenda unice neceflarius . 
c,i §.49. Tametfi homo videat, audiat , 
contre&et, itcmque odores ,& fapores fen- 
tiat, verumtamen harum omnium ortum 
ignorat. Deinde etiamli ta&us ex reliquis 
fenfibus minimam habeat vim, homo ta- 
men omnis omnino ta£lus fenfationis ex-* 

pers, 


Digifoed py GdBle 



De menti s aElibus . 25 

pers, non poflet vivere. 

§. 50. Ita fere fenfuum corporis expla- 
nata analyfi , fenlationumque natura , ac 
varietate expofita , ordo poftulat , ut de 
prajcipuis mentis humanne a&ibus aliqua 
dicamus . 

C A P. V. 4 * 0 » 

J|/ m*- --tn x •: • •(. ' .«W * 

Dtf mentis aftibm in genere . 

$. 51 . T)Rinium Perceptio , five a/mt, 
X ell primus mentis a£Ius , quo 
fenfuum ope corporum externorum exi- 
ftentiam,five impreffiones fentimus : Hinc 
fenfatio , idea , <7C perceptio , nomine, non 
autem re diftinguunrur . Sic hominum , 
plantarum , ac lapidum exiltentiam con- 
cipimus , quapropter fi quis perceptionis 
effet expers , neque fuipfius , neque alio- 
rum objeftorum exiftentiam cognofceret . 

§. 52. Secundo animus faltim pro par- 
te dvertit quid in fe ipfo fentit . H*c 
animi adverfio dicitur reflexio , quae in 
maxima obje&orum multitudine pene a- 
mittitur . Hinc temporis progreflu non- 
nifi, eorum quaj nos maxime concuflerunt, 
recordamur : Reflexio aurem attentione 

B 4 au- 


24 « -fc» Letho L 

augetur, qua: femper vires temperamenti, 
paflionum , atque indigentia: pratentis fe- 
quitur. Quapropter his omnibus in uno 
homine permutatis, diverfe de eodem ob- 
jefto dijudicare debet. 

§. 53. Tertio cum objefta noftram 
attentionem excitent, perceptiones Sc in- 
ter fe ,• & cum noftra relatione colligan- 
tur . Hinc confcientia advertit eafdem i- 
terari . Qua perceptionum repetitio, vo- 
catur reminifcentia . Qua fane quovis 
temporis pun&o nobis iniervit , quaque 
fi lingulis no&ibus perderetur, de die in 
diem novam vivendi rationem exordire- 
mur. 

« §. 54. Quarto loco fi reminifcentia: 
natura intimius expendatur , quifque in- 
venit, eandem nobis exhibere obje&a , 
$ etiamfi remota, tamquam praTentia. Sic 
recordor Roma: , Capua: , &c. Hac vis 
alios mentis a£lus procreat , uti funt ima- 
ginatio , memoria , ac meditatio . 

§. 55. Imaginatio menti veluti intui» 
tiva reddit abjeti a a fenfubus remota . Me- 
moria elt pr ce terit arum perceptionum recor- 
datio , live continuata perceptio . Medita- 
tio denique cfi illud 'vinculum , quod at. 
tentio ponit inter ideas , carumque cir 



" • ' Digilizedby CqjSle 

. * aX 


De fncntis attibus 25 

eum flant ia< , qut objeclum comitantur . Hac 
poftrema mentis operatione nos cogitare 
non deliftimus etiam de rebus , qua; non* 
dum exiftunt , vel faltem lenlibus jjon 
obverfantur . i r 

§. 5 6. Sed mens non modo percipit , 
reagit , advertit, recordatur, imaginatur, 
ac diuturna meditatione atteritur , Ted res 
etiam natura irrefolutas concipit divifas , 
& qua; reapfe funt divifae , eafdem con- 
cipit oonjun&as , ex quibus altera aftio 
dicitur mentis abjlratlio , altera vero ejuf- 
dem compofitio. Primi generis funt idete 
jufittue , turpitudinis , molcflif , celeritatis. 
Ad fecundum genus referuntur omniutn 
Poetarum monfira * & figmenta . 

57. Attentio , qu* nobis vim tan- 
tam probet, etiam vim minilkat, qua- 
cum ideas inter ie comparamus , ut ea- 
rum convenientia;, vel difconvenientia: 
appareat relatio . Sic inter numeros 8 , 
& 8 , atque inter tres fphoeras ejufdem 
ponderis , ac diametri , ineft convenien- 
tia: ratio. At inter liberalitatem , 8 c a- 
varitiam ineft dilconvenientise moralis re- 
latio. Hic menti» a< 51 us judicium deno- 
minatur . 

§• 5^- Ex diflis colligitur duplicem 


2 < 5 * Leflio I. ^ 

dari judicandi rationem , quarum altera 
dicitur adfirmatis^ altera vero negans . Pri- 
ma in idearum convenientia: , fecunda in 
earumdem difconvenientise relatione con- 
fidit. Ad primum genus refertur relatio 
aequalitatis , qu£ incfl inter duas auri e- 
jufdem ponderis , ac diametri fpboeras . Ad 
alterum refertur hoc aliud : aurum efl ar- 
gento pondero ftus . 

§. 5p. Cum vero multorum judiciorum 
. feries ita conne&itur , ut ex pluribus ve- 
ritatibus cognitis ad alias occultas , atque 
incognitas perveniamus, ratiocinatio , edi- 
citur, ex. g. q uicquid videri , tangi que 
potcji , e fi corpus . Lignum vero videtur , 
ac tangitur . Ergo ejl corpus. Itemque 
quicunque laborat efl botteflus . Primi au- 
tem Romani vehementijjtme laborarunt * 
Fuerunt igitur fumme boncjli . 

§. do. Poftrema mentis operatio ex per- 
quam longa ratiocinationum ferie oritur y 
fed adeo inter fe connexarum , ut una 
ratiocinatio veluti fubftineat alteram . 
Haec rationis mechanica , qua veritates 
invenimus , atque inventas aliis explica- 
mus , i methodum Diale&ici nuncupant . 

. §. 61. Univerfi igitur mentis humanae 
a£us , funt perceptio, reflexio, attentio, 

co* 

* ' \ 


j. Digitaed by ( 


9 


De mentis aSlibus . 27 

Gbnfcicntia, reminifcentia , memoria , i- 
l^aginatio , meditatio , compoiitio , refo- 
lutip, judicium, ratiocinatio, ac denique 
methodus , verum hi omnes , & (i qui 
fint alii , etiam innumeri , ad unum per- 
ceptionis a&uni reducuntur. Quod qui- 
dem facillime oftenderem , fi juventutem 
in nugis morari vellem . Profequamur i- 
gitur reliqua. 

§. 62. Hxc de Intelle&us operationi- i 
bus in genere, de quibus fmgillatim late 
fufeque cum pertra&are mihi non liceat, 
ideoque folum in pracipuis reliquum le- 
flionis verfabitur . 


GAP. 


VI. 


K 


De Perceptione , five ideis Direttis • 

§. 6 3. T^Erceptio quo ad rerum noti- 
X tias non diftinguitur ab idea. 
Alii vero perceptionem 4 mentis adum , 
ideam vero obje&orum fimulacrum ad- 
pellant. Ergo eadem notio menti relata, 
dicitur perceptio , relata corporibus , ap- 
pellatur idea . Cum alibi di&um fuerit 
quid fit perceptio, vel idea, vel compre- 
henfio , hoc in loco varias idearum fpe- 
*• ^ /*♦* cies 


. » < 






\ * 


-4. 






1 8 JLeftio Ii 

cies perpendam . Atque ut ordine proce* 
dam , exquiram primo quxnam fit idea- 
rum origo , tum qua: fit earum diviiio * 
^ §. 6\. Quantum ad idearum ortum i 
multa expendi poflent, i. num. ideae no- 
bis fint ingenita; , vel omnes fenfuum ufu 
adquirantur: z. fi ab objeftis, quo pa&o 
ea in mente vel in cerebro ideas impri- 
mant: 3. num a Deo , femoto omni fen- 
fuum exercitio : 4. num anima ealdem 
creat indipendenter ab omni corporum 
exteriorum impulfu : 5. denique num eas 
videamus in Deo, tanquam* in fpeculo . 
Verum de his, aliifque hujufmodi cum 
de homine, ejufque juribus , & officiis . 
Nunc ad propofitum . 

§. 64. Quantum ad idearum divifio- 
nem arbitror , eafdem polfe confiderari 
vel quo ad earum ortum , vel quo ad 
earundem principium , vel denique quo 
ad mentem < 

§. 55. Primo idearum objefta vel fudt 
extra nos, vel in nobis ipfi$. Extra nos 
funt corpora , fpiritus , Deus . In nobis 
funt omnes idea: ab/lratt<jc, uti funt rela- 
tiones , & omnes idea! a mente formata:, 
qua: entia rationis dicuntur , ut fpiritus 
materialis . Spboera-cubtca , circulus-tju ad ra- 
tus , aliaque. §. 66. 


; 2? 4 f ^ w 9 . * . • 

* * 

. « »Qigrtized by Googli 



. De mentis aflibusi lp 

66. Ides omnes, vel confiderantur , 
quo ad earum principium , & tunc ali* 
funt intuiti va , did® etiam adventitia , 
ac direfla ac primitiva. Ali* vero fc - 
cundaria reflexa , & indi refla . Ad pri- 
mum genus referuntur omnes fenfationes 
odorum, colorum , Ioni , faporis, frigoris, 
8cc. Ad fecundum genus referuntur om- 
nes ideae abftrada? , ut bonitatis , fpei , 
juftiti®, injuftitiae , ordinis, 

§. 6?. Jtemqne in ideis tam primiti- 
vis, quam fecundariis , fi ve materialibus, 
fi ve fpiritualibus , vel in iis aliquid di- 
fiinguitur , vel ntinime , Si in iis aliae 
idea: non diftinguntur, denominantur ftm- 
plites ; fin minus adpeilantur compojita . 
Idea: coloris, faporis, motus, funt fimpli- 
ces . Ideae vero corporis, navis, domus, 
exercitus, funt compofita:, qua: ex pluri- 
bus ideis fimplicibus conflantur, 

§. 68 . Prxterea omnes ide® compofit®, 
vel conflant ex aliis ideis fimplicibus fi- 
milaribus , vel diflimilaribus . Primi ge- 
neris funt ideae milliarii , 8c diei , nam 
milliare conflat ex odo fladiis , ftadium 
ex 125 . paflibus geometricis, paffus vero 
ex quinque pedibus, pes denique ex duo- 
decim pollicibus. Sed pollex,' pes, paf- 
fus. 




3® Leflia /. jt' 

ius' , Sc ftadium non funt , nifi menfurae 
magis vd minus longa;. Idipfum dicen- 
dum eft de die qui componitur ex ho- 
ris, hora vero ex fcrupulis primis , pri- 
ma ex fecundis , & ita deinceps , quae 
funt quantitates fucceffiva; . Secundi ge- 
neris eflet idea corporis , exercitus , na- 
vis, qua; conflantur ex aliis ideis inter 
■ fe diverfis . 

§. 6p. Idea; ad mentem relata; . A- 
lia; lunt clara vel obfcura j alia; <//- 
flhiRx ■ yel confufa ; alice completa vel 
tncompl et a j alia; denique a d aquata , vel 
inaddquata, j. Si cognofcam lapidem com- 
munem ab arbore , idea dicitur clara . 
Sin minus obfcura . z. Si diftinguam ho- 
rologium ab omni re alia , idea dicitur 
diftinda, alias confufa. 3 . Si {nagnetis 
proprietates fciam , nempe quod ferrum 
rrahat , vim fuam ferro communicet , 
atque fe dirigat ad polum , idea dicitur 
completa . At fi ha:c omnia ignorem , 
incompleta. Denique, fi mihi non modo 
magnetis qualitates innotuerint , verum 
etiam gradus cujufque qualitatis, fi nem- 
pe fciam ex qua diftantia , 8c quantum 
ferri pondus ad fe trahat. Si fciam il- 
lum adcurate ad polum dirigi , vel decli- 

nare 



De mentis aBibus .' 31 

rare verfus orientem , vel occidentem , 

& quot gradibus, tunc idea appellatur adae- 
quata , alias inadaquata . 

§. 70. Itemque ad mentem quoque 
referuntur idea; fubflanttarum , ac modo- 
rum. l^rima; funt idea; tabula, in qua 
fcribo , charta , equi , Secunda autem ; 
funt, figura triangularis, circularis & c. . 

§. 71, Infuper alia funt abfoluta , alia 
relata. Ad primas referuntur omnes illa 
fuperius memorata . Ad alias vero redu- 
cuntur illa , qua inter fe aliquam con- 
venientia, vel difconvenientia habent rela- 
tionem, ut aqua gravitas comparata ad auri 
gravitatem. Dialeftici plerumq. adpellant 
ideas relatas , qua inter fe quafi necefla- 
riam connexionem habent , ut idea Pa- 
tris , Domini , magiftri , qua neceffario 
adharent ideis filiorum , fervorum , & dif- 
eipulorum. Audita itaque iftarum una,fta- 
tim in mente excitatur alia. Nam ne- 
quit dari Pater fine filiis , neque Domi- 
nus fine fervis , neque Magifler fine di- 
fcipulis, " 

§. 72. Ad hunc cenfum referuntur quo- 
que idea reales , & cbimerica . Prima ab- ]■ 
folutis, chimerica vero nulli rei exiften- 
ti refpondent . Hujufmodi funt idea fyre- 

num, . 


e 

v 


. Digijized by Google 




- • 

32 ,- m * Leflio I, 

num , minotauri , centauri , ali&qua: apud 

Poetas etiam fummos familiarillima: . 

§. 73. Ad mentem ultimo quoque re- 
feruntur ide# fmgulares , peculiares , ge- 
nerales , atque univerfales . Etenim vel 
mens concipit unam fubflantiam , tanquam 
individuam , vel cum aliis confufam . 
Vel denique plura fubftantiarum genera 
ad unam duntaxat claflem relata. Primo 
,cafu idea dicitur lingularis , uti eft idea 
Petri , Francifci , corporis A. Secundo ca- 
fti idea efl: indeterminata , proindeque 
appellatur particularis, ut aliquis homo , 
aliquod animal . Tertio cafu dicitur fpe- 
cialis, ut leo , homo , equus. Si plures t 
fpecies fub una idea comprehendantur, ut 
planta , dicitur generalis . Denique fi ideax 
univerfa' fubftantiarum genera live corpo- 
rea five incorporea includat, denominatur 
univerfa/ is . 

§. 74. Ex di6Hs , patet primo ideas 
materiales fimplices tot idearum clafles 
continere, quot funt fenfus exteriores , 
quarum nulla eft divifibilis , uti funt idea 
coloris , faporis , boni . Compofittc vero 
quafi femper ex mentis reflexione oriantur , 
75. Ex ditiis etiam patet ideas cla- 
ras & obfcuras ; diflinftas & confufas ; 

com- 


• Ditjitized by Google 



4 


De mentis nftibus. 33 

completas & in in completas ; adaequatas & 
in inadaequatas aliud non denotare , quam 
diverfos noftrarum cognitionum gradus , 
five ut ita dicam mentis lumina . Hinc 
intelligitur nos pauciflimas ideis adaequatas 
habere . Quin imo , illas quas hujufmodi 
putamus , fi probe confideremus , inadae- 
quatae invenientur . Quid multa i Ipfa 
corporis idea , nobis tam nota , ut nihil 
fupra , nonne eft inadaequata ? Quid fit 
vis , & quotuplex ; quomodo confumpta 
inftauretur , quis unquam fcivit , etiamri 
pene innumeri fcriptores de viribus tan- 
topere difputarunt? Nonne haec funt phi- 
lofophix arcana inexplicabilia ? 

§. y 6 . Ex di&is ultimo patet indefini- 
tas efle relationes, qua: inter fubftantiam 
& fubftantiam ; inter modum & modum ; 
inter fubftantiam & modum; denique in- 
ter fubftantias , earumque relationes , & 
inter ipfas relationes intercedunt , proin- 
deque fequitur pauciflimas efle ideas ab- 
folutas , fed pene omnes efle relatas . 
Hujus generis funt quoque ideae genera- 
les , univerfales , atque univerfaliflim* , 
1 quse nonnifi in mente noftra exiftunt. 

§. 77. Sic expoflta omnium idearum 
dire&arum varietate , ad reflexas ex- 

C pla- 


Digilized by Google 


34 Leblio I. 

planandas pergam , quae omnes ad Ratio- 
nem quam maxime explicatam referri 
debent . 

C A P. VII. 

De ideis Reflexis , five de judicio ac 
ratiocinio , qua ex idearum com- 
minationibus oriuntur , 

, §. 78. OI mens humana folis ideis dire- 
^3 &is imbueretur, homo parum, 
vel nihil a brutis fecerneretur , ejufque 
fcientia anguftifiimis fenfationum limiti- 
bus definiretur . Verum intelle&us qua- 
dam nobis incognita vi ideas inter fe con- 
ferens adeo multiplicat , ut ex pauciflimo 
numero infinitas alias producat , & creet . 
Quod cum ita fit, videamus in quo haec 
tanta vis confidit, 

§. 79. Primo judicium eft mentis a£lus, 
quo ipfa convenientiae, vel difconvenien- 
tiz relationem percipit , ex duarum, vel 
plurium idearum comparatione, Sic fi mihi 
eft idea tam corporis , quam gravitatis , dico 
corpus gravitare , Itemque fi fqio , quid 
fit inertia , & quid cogitandi vis , ajo 
corpus non effe fubftantiam cogitantem . 

§.80, 


t 




Digitized by Google 


De mentis aElihus. 35 

§. 80. Ex quibus intelligitur primo me 
comprehendifle relationem convenientia: 
inter eorpus , 3 c gravitatem : fecundo re- 
lationem difconvenientias inter inertiam , 
& vim cogitandi, 

§. 81. Ex his fecundo intelligitur, ju- 
dicare non effe aliud , quam inter fe con- 
jungere , vel feparare duas ideas , ut cor- 
pus eji durum ; lapis non cogitat . 

§. 82. Ex ipfis tertio intelligitur , du- 
plicem dari judicandi modum . Alter di- 
citur adfirmans , alter vero negans . Pri- 
mus in idearum unione, alter in earum- 
dem feparatione confidit , 

§. 83. Et hinc pofiremo intelligitur 
pro facilitate judicandi confequenda duo 
requiri, idearum nempe multiplicitatem, 
& quamdam vim Rationis, quarum una, 
vel altera fublata , infirma omnino eft * 
ac pene nulla hxc mentis facultas . Hac 
de caufa Sc puelli*, & viri fenes funt in- 
firmo judicio, quia phellis deficiunt ideas, 
& quasdam fluidorum aequabilitas . Viris 
autem fenio confe&is deficiunt ideas ob 
memorias labilitatem , ac labentem flui- 
dorum energiam. Ratiocinationem nunc ex- 
pendamus . 

§. 84. Sive mentis imbecillitate , five 
C 2 idea- 


^6 Leftio /. 

idearum complicatione, & varietate, ra- 
ro contingit, ut ex fimplici idearum com- 
binatione aliquis convenientiam, vel dis- 
convenientiam inter duas , vel plures i- 
deas percipiat , Requiritur itaque alia 
tertia, cum qua du® prima: comparen- 
tur . Quod fi h® cum tertia conveniant, 
neceflario deberit etiam inter fe conveni- 
re. Sic mihi ex. g. non eft in comper- 
to, num fpiritus fit immortalis , nec ne, 
requiro unam ex tot immortalitalis no- 
tis , v. g. fimplicitatem ; atque dico . 
Sgukquid ejl fimplex , debet ejfe immorta- 
le . Spiritus autem eft fimplex. Ergo ejl 
immortalis . 

§. 85. Quandoque inter duas ideas ex- 
tremas non funt fufficit una intermedia, 
verum requiruntur quamplurim® ; ut fi 
©ftendere vellem , hoc maximum mundi 
fyftema fuilfe a Deo conditum , in quo 
ide® extrem® funt Mundus , & Deus] fic 
ratiocinium inftituerem . 

1. Exiftunt fubftanti®, ex quibus fen- 
fuumope adficimur. 2. Ex diverfa objeflo- 
rum imprefliona diverfa fentimus . Nulla 
autem fentiendi diverfitas , nifi ex obje- 
florum varietate . Ergo fubftanti® mundi 
funt mutabiles . Ubi varietas , ibi per- 

mu* 


Digitized by Google 


I 


De mentis aftibus', 37 
mutatio ; nulla vero rerum permutatio 
fine viribus. Ergo in natura requiruntur 
vires . 4. Ubi vires , ibi effeftus : i- 
temque ubi effe&us : ibi motus . Sed in 
1 natura funt effeftus , ergo in ea funt 
vires , adeoque motus 5. . Omnis motus 
1 eft centripetus . Sed vis centripeta , cft 
fui ipfius tuitio. Natura igitur, 8 c uni- 
verfae ejus fubftantiae fe tueri amant. 6 . 
Ubi finis , ibi perfe&io . Verum natu* 

’ ra ad propriam tuitionem rapitur . Ergo 
1 natura eft perfefla . 7. Ubi perfe&io , 
ibi ordo ; & ubi ordo , ibi mira par- 
tium diftributio . Ergo natura eft ordi- 
nata 8. . Denique nullus poteft dari in 
J rebus ordo , fine praefcientia , Sc poten- 

• tia . Qua: non poflunt elfein i pfi materia, 

ergo in aliquo ente extra ipfam ; adeo- 
! que in Deo . Mundi ergo fyftema eft 
a Deo creatum . 

§. 8 6 . Cum itaque relatio, qua: inter- 
cedit inter duas ideas , effe poflit conve- 
nientiae , vel difconvenientiae , fequitur 
duplicem dari ratiocinandi modum . Al- 
ter nempe adfirmativus , alter vero nega- 
tivus . Primus habetur , dum utraque i- 
dea cum tertia conveniat, ut ex.g. Qui- 
cumque laborat ejl civis bonejlus . Quidam 

C 3 *u- 


Digitifed by Google 


3 8 Lcftio I. 

autem Itali laborant . Ergo quidam Itali 
funt cives bonefli . Item ubicumque funt 
homines mendici , ibi & efle debet ma- 
xima inertia . Verum in tota America 
funt quamplurimi mendici . Ergo in ea 
efle debet maxima inertia . Secundus mo- 
dus eft, cum ex duabus ideis una conve- 
niat cum tertia , altera vero minime. Ex: 
g. . Quicquid eft extenfum , eft corpo- 
reum. Spiritus autem non eft: extenfus. 
Ergo nequit efle corporeus. 

§. 87. Ex di£lis manifefto liquet om- 
nem ratiocinationis vim huic uni funda- 
mento inniti. Qute eidem conveniunt , in* 
ter fe quoque conveniunt . Vel huic , 
quod idem fonat : idem non pote/l fs- 
tnul ejfe , (y non ejfe . Et reapfe fi ve- 
rum eft in prima propofitione , quod ubi 
laboretur , ibi dari debet honeftas ; fi quis 
negaret quofdam Italos efle honeftos , ne- 
garet etiam eofdem efle laboriofos r idem 
igitur eodem tempore adfirmaret ,' 8 c ne- 
garet. Quod eft abfurdum.-- 

§. 88. Ex di&is quoque liquet hac 
Rationis, uc ita dicam, mechanica men- 
tem adquirere majorem idearum nume- 
rum , quam cum ipfis fenfibus exterio- 
ribus. Nam ficuti folac viginti alphabeti 

litte- 


Digitized by Google 



De mentis a&ibus. 3 9 

littera;, dant pene innumerabiles earum 
combinationes , five voces ; & folae fep- 
tem machinae fimplices in mechanica pro- 
ducunt milliones machinarum compofita- 
rum ; ita illae pauciflimae ideae direflas 
Rationis vi quafi in infinitum multipli- 
cantur. 

§. 89. Ex diais ultimo liquet modum 
veritatis cognofcendae, ad hoc unice reduci 
ut fciatur , vel uti funt ideae in fe ipfis , 
vel earum relatio, quam inter fe habent, 
vel cum tertia . Primus ntodus dicitur per- 
ceptio . Secundus judicium * Tertius denique 
ratiocinatio : quorum duo extremi .non 
funt , quam divcrfe ipfius perceptionis 
modificationes * 

C A P- Ult. 

\ 

De maximis Spiritus humani progrejjibus i 

§. 9 0. T7X omnibus hac in leaione e- 
r, nucleatis , m anifefto liquet , 
primigenium hominis fta tum effe infcien- 
tiae univerfalis : atque ex inficientia ad 
fcientiam tranfire fenfationum auxilio. I- 
temque clarum eft , qua m lentiflima pro- 
greflione ex ignorantia a d maximum ficien- 


Digitized by Google 



40 LeElio I, 

di gradum eumdem pervenire «Hinc pof-’** 
ro evidentiflime eruitur primo , quod en- 
tia phyfica in noftros fenfus agant . Se- 
cundo quod entium imprefliones in no- 
ftra mente producant perceptionem* Tertio 
quod mens vei eafdera retinet , & effici- 
tur memoria , vel iifdem quandam novi- 
tatem adfert , & Pbantaftam , vel imagi- 
nationem generat* Quarum omnium fa- 
cultatum tabulam hic libenter adumbra- 
tam defigno non alia de caufa , quam 
ut Tyrones uno veluti oculi intuitu om- 
nium artium , omniumque fcientiarum 
prasclariffima , divinaque inventa profpi- 
ciant, ac fciant. 

§. pi. Primum memorias retinendarum 
idearum debetur tum hiftoria Dei , tum. 
naturas , & hominum ; fcilicet annales fa- 
cros , naturales , atque humanos debemus . 
Quantum ad . primum in his coeleflibus 
monumentis invenitur , quo pa£lo Dei 
creatoris idea fuit omnibus hominibus 
ubique locorum , ac temporum communis» 
Ex illis enim difcimus quibus caeremoniis 
eum populi coluerunt , quibus fymbolis 
defignarunt > quomodo in neceffitatibus 
invocarunt, quaque ratione iratum pla- 
cabant. Itemquc notau funt tormentorum 

8 ^ 


Digitized by Google 



De mentis attibus, 4 j 

genera , atque execrabiles formula:, qui- 
bus impii excruciabantur . Contra qux 
vitx honeftas , qux morum innocentia , 
qux jullitia , qux pietas pro futura feli- 
citate confequenda requirebantur. ScimuS 
denique ex ipfis tot populorum prxjudi- 
eia, fuperftitiones , deliramenta , abfurdi- 
tates, foeditates, aliaque innumera pue- 
rilia , qux Dei cultum vel foedarunt , vel 
deflruxcrunt . 

§. 92. Secundo quantum ad naturx hi* 
floriam , eidem debentur aflrorum noti* 
tix ; fcilicet quid fint aflra , quo ordine 
difpofita, quibus in orbitis, & quomodo 
moveantur , quibus viribus xquilibrantur, 
quibus ratis temporibus proprios cuffus con- 
ficiant . Eidem debetur metheororum hi- 
floria , maris , St terrx, animalium j plan- 
tarum , & foffilium cognitio « Eidem de- 
nique totius naturx revolutionum perio- 
dicarum defcriptio debetur. 

§. 93. Tertio humana hiftoria quid 
eft, nifx ipfius memorix produ£tio ? In 
hac enim videtur qualis fuit primitivus 
humani generis flatus , qux focietatuia 
civilium origo , imperiorum omnium vi- 
ciffitudines , tyrannorum feritas , heroum 
gloria, ambitioforum vafrities , qui na- 


42 LeRio I. 

vigatio , quale commercium , terne pro- 
ductiones , hominum induftria , leges , 
ufus, con fuet udi nes , bella, foedera, ma- 
giflratus, militia i ve&igalia , fcientia; , 
litterati , morbi , exercitia gymnaftica * 
populorum tranfmigrationes , linguaz, ur- 
bium , provinciarumque devaftationes , fpi- 
rituum vis , juventutis inftitutio , ludi , 
feftivitates , feri» , aliaque * 

§. p4. Ad Rationem referuntur etiam 
Deus , natufa , & homo . Quantum ad 
Deum * Philofophia , qu» eft tam excel- 
fa, ut hominem pene divinum reddat , 
Rationis eft filia. H»C licet infinite ex- 
tenfa , attamen tria funt ejufdem praci- 
pua obje£ta , nempe Deus , natura , & ho- 
mo . Profe&o naturalis Rationis progref- 
fio eft incipere ab individuis ad fpecies 
ab his ad genera \ atque a generibus ad 
univerfalia * Hax mentis vis metaphyfi- 
cam produxit^ quam tanta cum utilitate 
quotidie adplicamus ad Deum , ad natu- 
ram , ad hominem < Ex prima adplicatio- 
ne exoritur Theologia * qu» Dei exiften- 
tiam , ejufque adtribura rimatur , cujus 
abufus funt irreligio , ac fuperftitio . Ad 
hanc quoque fcientiam refertur fpi rituum 
tum bonorum, tum malorum cognitio . 
* . Item- 


Digitized by Google 


'V • 


De mentis attibusl 43 

Itemque magia , atque animae tam fen- 
fibilis , quam fpirituaiis do&rina . 

§. 95- Alterum Rationis objeftum eft 
natura , quod in corporibus , eorumquc 
proprietatibus , aC qualitatibus verfatur . 

Vel enim confideratio eft gerteratim de 
omnibus corporum attributis , vel de cor- 
poribus ipfis - Utraque dicitur phyftca . 
Qujb quicquid eft in cado i quicquid iri 
aere , quicquid in terra, ejufque vifceri- 
bus continetur, proindeque aftra* metheo- 
ra , omnia animantium , plantarum , fof- 
filiumque genera comprehendit > Quae 
fcientia minime feparari poteft a mathe- 
maticis, qua; in puras , Se in mixtas dif- 
pefcuntur . Arithmetica, Geometria, Al- 
gebra , ad primas; ad alteras vero Me- 
chanica , Dinamica * Hidraulica , Ballifti- 
ca , Cofmographia , Geographia , Chrono- 
logia , Gnomonica , Optica * Dioptrica , / 

Catoptrica, coniiciendique ars referuntur. 
Similiter ad natura fcientias fpeftant e- 
tiam Notomia phyfiologia , Medicina , 
Botanica, Venatio, Agricolrura, paftora- 
lis , metallurgica , Chymica , magia na- 
turalis, aliaque hujufmodi* 

§. p<5. Homo denique eft tertium Ra- 
tionis objeci um . Hjec fcientia verfatur 

pri- 


Digitized by Google 


44 Lcftio L 

primo in illuminatione ac perfe&ione In-’ 
telle&us; deinde in voluntate frxnanda 
ut alter veritates inveniat , altera ut bo- 
nitatem, ac Virtutes conftantiffime fequa- 
tur. Primus a Diale&ica , a Metaphyfi- 
ca , aliifque facultatibus abftraftis perfici- 
tur. Altera vero ab ethica, five morum 
philofophia formatur, quae vel hominem 
folitarium confiderat , vel in ftatu fami- 
lia , vel in corpore civili . Quae primo mo- 
do, hominem confiderat proprie adpellatur 
Ethica^ altera ^Econnomica , poftrema vero 
Politica . Ex prima divelli nequeut bono- 
rum & malorum , juffitiae & injuftitiae , 
vitiorum virtutumque notiones . Ad fe- 
cundam refertur commercii notitia, aco- 
nomiae, aniumque difciplina. Tertia ve- 
ro artem compleftitur , qua imperantes 
morum innocentia, religionis amore, le- 
gum fapientia , juftitiae adminiftratione , 
militum difciplina, artium exercitio, in- 
duftri* multiplicitate , & commercii pro- 
te&ione populos alunt", tuentur , beatof- 
que efficiunt. Haec de memoria , deque 
Intelie&u, juxta tria nobiliora & princi- 
paliora omnium cognitionum fubje&a. 

; §.97. Accedit poftremo loco phanta- 
fia , quae vix a memoria, diftinguitur . 

Ad 


Digitized b/GoOgle 


De mentis attthus » 45 

Ad hanc revocatur Poefis facra , ac pro- 
I phana , tam epica , & Parabolica , quam 
narrativa , Dragmatica , ac faceta . Ad ean- 
dem quoque pertinet Archite&ura , pi£lu- 
ra, fculptura , ac Mufica , tum Theore- 
tica , & Pra&ica , cum inftrumentalis 
atque vocalis . 

p8. Haec eft humanarum cognitionum 
delineatio , ex qua evidentiflime deduci- 
tur , mentem humanam ad quoddam di- 
vinum quamproxime accedere, fi intimio- 
ri quadam meditatione quis profpiciat e- 
jufdem memoriam tot tantifque ideis e- 
tiamfi difparibus refertam ; vim mirabi- 
lem , qua Ratio eafdem inter fe combi- 
nando innumeras alias veluti creat ; ex 
t qua .tot fcientiae , tot artes , totque in- 
ventiones exortae funt, ut unus homo in- 
genio prorfus plumbeo poflit mentem 
humanam corpoream judicare. 

§ f pp. Denique fi mens, fi Intelleftus, 
fi Ratio non aliud definiviflet, quam Dei 
exiftentiam , animae fimplicitatem , atque 
alteram vitam , haec fola fuflficerent pro 
ea recenfenda inter entia immortalia , 

§. 1 00. Cum itaqne res fic fe habeat , 
fuatn mentem quifqne perficiat , 1. fen- 
' fuum ufu : 2. diutina librorum utilium 

le- 


V 

J* H - 1 


* 


4 

Digitized by Google 


4 6 Lettto L 

leftione : 3. Aflidua meditatione : 4. A- 
cademicis exercitationibus : 5. Itineribus 
apud populos cultos : 6. JLiteratiffi morum 
virorum familiaritate:/. Adnotatione ea- 
rum rerum , quae nos magis concutiunt.. ' 
8. Itemque judiciorum re&itudine , ac- 
cenfione adfeftuum erga bonum utile . Ita 
quifque fcientiarum ftudiofus evadet pro- 
fe&O utilis patriae , idoneus agris. 




47 


LECTIO SECUNDA 


DE ORTU , AC PROGRESSU SIGNO- 
RUM , QUIBUS MENTIS ACTUS 

explicantur. 

Domina rerum loquendi vis 9 quam efl pra* 
clara? quamque divina? qu<e efficit , 
ut ea qua ignoramus , difcere ; 6? 
ea , qua J cimus , alios docere pof- 
ftmus . Cic. de nat. Deor. 

Jib. II. 

C A P, I. 


De Signorum ortu , 

Jm late fufeque pertra- 
ctaverim, quo pa£to mens 
percipiat , judicet , ac 
ratiocinetur , videndi*» 
modo eft, qua ratione , 
Ipfa cum fignis fenfibilibus fuas ideas aliis 
communicet . In quo fane patebit prccla- 
riflima ars, qua homo tot figna invenit, 
eaque inter fe ita eonneftit,ut fenfibiles 

red- 



f Google 


4 « Leftio II. 

reddiderit etiam ejufdem occultiflimas co- 
gitationes, fuas ideas licet latentes fuaque 
judicia etiamfi abdita multiplicaverit difTu- ^ 
deritque etiam in remotiflimas regiones, 
atque ad ultimam pofteritatem . Qua; om- 
nia quoties mecum ipfe revolvo , toties 
reperio pnefentem , pneteritamque Imperio- 
rum felicitatem non aliunde repeti pofle, 
quam a conformi fignorum extenfione 
Qua; cum ita fint } operae pratium duco, 
hic primo aliquid de fignorum origine , 
eorumque natura, vi, ac varietate ; dein- 
de de fignis ipfis; poflea de propolitioni- 
bus ; ultimo loco de fyllogifmis agere , 
Etenim explicare folemus cum terminis 
noftras ideas , cum propofitionibus judi- 
cia^ cum fyllogifmis etiam implicatio- 
ra ratiocinia. Ad hxc pauciffima revoca- 
ta univerfa fignorum pertra&atione , exor- 
diar a prima eorundem origine. 

§. 2. Primo fcimus ex S. Scriptura no- 
ftros progenitores auxilio divino aebuifle ‘ 
fuum loquendi modum . Quamobrem 
philofophico chara&ere indutus , quaeram, 
num fola ratione poflit loquela; princi- 
pium enodari . 

§. 3. Donec homines huc illuoque dif\ 
palati vixerint pene folitarii , fuerunt fem- 

per 


r 


Dfgilized by Google 


% r 1 . 

Ac Progrejju ftgnorum . 49 

per quafi muti, ac veluti turpe pecus , 
eorumque figna naturalia anguitiffimis per- 
ceptionum. terminis definiebantur. Item- 
que illorum attentio erat minima , ima- 
ginatio vivida. -i ^ * ; ; • 

§.4. At temporis progreffu , homiuibu» 
quamplurimis, & mulieribus fimul junftis 
in corpus civile , necefiitatum numerus 
crevit , paflionum ignis etiam eft: accen* 
fus , creverunt quoque vires fe explican- 
di . Initio animi figna non potuerunt ef- 
fe , nifi immoderati corporis motus . Pri- 
ma igitur hominis lingua omnis fita 
fuit, & in clamoribus, & in a£tionibus, 
maximeque in ipfis corporis gontorfioni- 
bus, etiam violentis. 

§. 5. Reapfe ante mirabilem fonorum 
articulatorum inventionem , aclionum lin- 
gua , ut ceteris fenfibilior , fuit commu- 
nis . Quod quidem etiam apud populos 
non omnino barbaros legimus . Ifralitae 
enina peftquam erytraeum tranfierant , 
ludentes Deo publicas gratias reddiderunt. 
Ifajas denudatus per plateas Hicrufalem 
incedit , ut asgyptiis fignificaret eofdem 
expoliandos effc a Nabuccho. Ex hifloria 
porro Romatra fcimus modum, quo Tar- 
quinius Se^to ejus filio apud Gabios im- 

D pe- 


50 Leftio 11. De Ortu , 

peranti mentem fuam expreflit . Quid 
rnultac* Nonne hodiernis Pantomimis , ge- . 
ftus' atque faltatio funt a&ionom linguae * 
Ionis ipfis articulatis eloquentiores ? 

§. 6. In ha 9 tanta aflionum lingua, cor- 
poris motus adeo evaferunt perfe&i , ut 
poftremo foni articulati five voces deve- 
nerint . Quorum vis , atque ufus initio 
fuerunt prxter modum lenti ; praeterlaben- 
tibus autem annis , lingua evafit promp- 
tior , atque adeo flexibilis , ut quodvis 
verbum etiam novum quifque facile pro- 
nunciaret t Sed unde tanta facilitas ? Du- 
plex ejus rei ratio reddi poteft . Altera 
ufus loquendi afliduus : altera >vero ipfx 
hominum indigentis. En quo pafto lin- 
gua mentis vires, contraque mens vocum 
multitudinem, proprietatem, atque ener- 
giam invenit, & auxit. 

§. 7 . Ex diflis fane colligitur duplicem - 
clari in homine fe exprimendi modum . 
Alter nempe eft naturalis, qui in corpo- 
ris motibus ; alter vero artificialis, qui m 
lingux modificatione five in vocis mo- 
dulatione confiftit. 

§. 8 . Ex di&is quoque colligitur vo- 
cum ortum , cuidam lingux conatui, aug-. 

• jnentum indigentiis , denique perieftio- 

nem 

. • “ • - ' ' Z ~ 


Digitized by Google 


Ac Progrejfu ftgnorum 5 1 

nem fpiritus culturae , afliduifque vitae uft- 
bus deberi . 

§.9. Verum ita femel enodata lingua, 
ideae apud homines fic redditae funt com- 
munes , ac familiares , ut nihil fupra . 
Deinceps cognira etiam fuit neceflitas lo- 
quendi hominibus loci , vel temporis ra* 
tione remotis. Quapropter varias imagi- 
nes excogitarunt , quibus mentis a£lus ex- 
plicati funt. Hinc pro defignandis homi- 
ne , equo , leone , bove , eorum figuras 
defignarunt. En quo pafto a&ioni lin- 
guae naturali , accelferunt primo foni ar- 
ticulati pro praefentibus , & fcriptura pro 
abfentibus. Quae fcriptura initio fuit tota 
fymbolica , ut tres frumenti fpica: tres 
annos notabant . Ex fymbolica evafit Hie- 
roglyphica, quam etiamnum frequentifli- 
me adhibemus in nummis , in pi&uris , 
in fculpturis . Sed ad exprimendos noftri 
animi impetus poftremo maximum in 
modum influxerunt quoque pene infinita 
belli , pacifque inftrumenta . 

' §. io. Atque hinc facile eruitur 1. vo- 

ces nihil aliud efle, quam quadam figna 
abitraria , quae prater fonum , in nobis 
-quoque excitant conceptum mentis , ut 
horno j praeter fonum huic voci proprium, 
1 * D 2 ex 


< 2 LeBio 77 . Ve Onu j 

exprimit quoque rem , quam hominetrt 
dicimus 2. ex (ignis five vocibus alia efc 
fe naturalia , alia artificialia . Primi ge- 
neris funt omnium animantium clamore?! 
corporis agitationes , fanique ipfl articu-r 
lati. Secundi autem generis funt voces 
determinat* figniftcationis , ut tabula r 
navis, fymbola ipfa , ipfaque hyeroglyr 
phica . At ex primis pnevaluerunt reli* 
quis foni articulati, ut voces. Ex fecun» 

• * dis fcriptura , qua; etiam in fpnis articut*- 
latis arbitrariis recenfenda efl . Quamo*- 
brem univerfa fignorum materies in una 
verborum doftrina continetur, 

il. Si quis quaereret i. Scriptura 
fueritne fonis articulatis anterior, vel mi- 
nime ? 2. qua ratione homines ex flatu 
muto ad maximam loquacitatem devene- 
re? 3. qua de caufa primigenia lingua 
progreflu temporis immutata fuerit apud 
omnes terrae populos, ut primas non mo- 
do inflexiones, accentus, vim , energiam, 
fed ipfam fignificationem amiferit?4, deni- 
que ex omnibus linguis huc ufque nobis 
notis , qu® quam proxime accedat primi- 
geni* ? Qu» omnia extricanda otiofis de- 
fero, ne in qusftiunculis penitus inani- 
tu? terere tempus videar » 

Cap.II* 


Ac Progrejfu fignorum 53 

4 . r s * • .y i. ^ 

C A P. II. 

De Linguarum natura , atque indole * 

§. 12. Cum Conorum articulatorum fi- 
nis fuerit interiora animi ienfa exprime-* 
re, profefto inde intelligituf , vocem de- 
buifle attolli, deprimi, ac modificari cum 
temporum intervallis, ita lenlibi lihus , ac 
ratis , ut ipfa geftui , atque aftionibus 
fuccefla , debuerit efle analoga ad expri- 
mendos cujuslibet paftionis gradus. Initio 
lingua fuit rudis , & pauciffimas inflexio- 
nes habuit , adeoque unus vocis fenus 
non poterat fufficere pro omnibus animi 
fenfibus explicandis . Haec eft ratio , cur 
eadem adfpiratio ab juxta ejus varias ex- 
prefliones , modo admirationem , modo,- 
dolorem , modo voluptatem, modo timo- 
rem , modoque moleftiam , atque univer 
fas animi comotiones denotat . 

§.13. Ex hoc principio, omnium lin- 
guarum profodia exorta eft , qua: figno- 
rum copiam fequitur . Etenim quanto 
magis linguae vocabuli* fcatent , eo mi- 
nori tonorum numero, five voci$ modu- 
latione indigent. Itemque in earum ortu 

D 3 lia- 


54 I*c 3 io &. Be Ortu , 
lingua: pro facili pronunciatione debuerunt 
efle vocalibus referta: v & fortafle habue- 
runt quoque aliquid cantilena:, ut nofter 
do£liflimus Vicus arbitratus eft,in libro, 
cui titulus: f cientia nova • 

§-i4- Patet ex diftis linguarum indo- 
lem ex climate, imperio , religione, at* 
que educatione determinari , Nam primo 
clima majorem vim expreflionibus prae- 
bet, pro ut ipfum quoque temperamen- 
tum efficit. En primus linguarum omnium* 
.energias , vis , & claritatis fons tam ia 
Vquendo, quam in fcribendo. y. 

§. 15 . Secundo Imperii forma, ejufquo 
extenfio auget, vel minuit idearum fphoe* 
rana, adeoque etiam Agnorum. Ex quo 
confequitur , linguam efle debere nobi- 
lem, atque energeticam in flatibus liberis^ 
fervilem in tyrannicis, anguftiflimis con* 
clufam terminis in parvis , ampliffimam* 
que in magnis. Itemque fequitur eandem 
efle debere rudem apud populos fylveftres, 
«legantem 8c perpolitam apud cultos , .flo- 
ridos , ac potentes. « «'"i*##. 

1 6 . Tertio loco in loquelam influii 
religio cujus fpiritus aflidue cum ingenia# 
rum libertate pugnans , ea fraenat , cona# 
tufque retundit . Hinc fit quod Rationis 

pr°- 


Digitizecf by Googl 


I 


♦ 


Ac ProgreJJu ft gyrorum . 55 

progreffio debeat etfe Jenta , neque om- 
nibus communicari poffit idem agendi , 
cogitandique tonus. 

§. 17. Denique linguarum progreflus 
quoque retardant quardam obftacula civi- 
lia tam interiora , quam exteriora , uti 
funt vetera prajjudicia, metliodi defe£lus, 
literarum negleflus , juventutis inertia , 
typographise impedimenta, commercii nc- 
gligentia, commodorum privatio, aliaque 
quamplurima . 

§. 18. Ex his ita potius adumbratis , 
quam expofitis profeflo conflat linguarum 
omnium indolem primo ex climate cali- 
do , vel frigido oriri : tum ex libertatis 
gradu : deinde ex religione; nec non ex Im- 
periorum magnitudine t poflremo ex in- 
geniorum numero , fpiritu, claritate, at- 
que extenfione per omnem artium , ac 
fcientiarum orbem . Hasc de linguarum 
ortu, natura, atque indole. 

§. 15?. Videtur praterea non efle a 
propofito alienum perpendere chara&e- 
rum formationem , vocumque mechani- 
cam . At hsc difquifitio efl fane difficilis, 
& potius volumen , quam pauciffimos 
paragraphos requirit. Huic addatur, quod 
phyfica vocuai confli rutio efl tam mira- 

D 4 bili 




4 


* , I ' .... 

■» t 


J0U 

OifezijOT/ C 




W 


5^ Lettio II. De Ortu i 

bili architc&ura , ut impoflibilis mihi fem- 
per vifa fuerit hujus phcenomeni cxplica- 
tio . Exoptarem duntaxat , ut pro com- 
muni Europa; bono omnia tot populorum 
pondera, omnes menfura , monet* , atque 
lingua; ad unitatem reducerentur : Eodem 
prorfus modo, quo omnes Europa: populi 
iifdem arithmetica; cyphris utuntur , & 
quifque proprio idiomate eas legit , quin 
ea; valorem mutent. 

4 * 

C A P. III. 


De quibufdam vocum qualitatibus , 
que dtvtfmie . 

■y v 


earum* 

V. 


f ' §. 20. Quaeft. i. 'Quo pa Gta convenerunt 
inter fe primi homines in determinanda 
vocum fignificatione ? Refpondetur id con- 
tigifle , quia aditantes iifdem vocibus eun* 
dem mentis conceptum adjunxerunt . Si 
autem ambuiguitas oriebatur , v ex rerum 
defignatione , ftve geltu tollebatur . 

§. zi. Quaeft. 2. Qua; vocum clafTis 
omnium primo fuit inventa ? Refponde- 
tur, quod cum primi populi fuerint vel 
venatores , vel pifcatores , vel pallores , 
vel agricolae , vocabula , qua; indigentis 


Digitized by Google 


.1 


Ac ProgHjJn [ignarum . . 37 

funt fili® , fuerunt voces vel venationis, 
vel pifcationis , vel ovium i & pecu- 
dum , vel agrorum . Quamobrem priim 
rerum vocabula fuerunt obje&orum fenfi* 
bilium, uti animalium notorum, planta- 
rum cognitarum , aqu® , terrae , ignis , 
la£tis, carnis, & alia ejufmodi . Deinde 
fubftantiarum vocibus accefierunt modo- 
rum vocabula abflra&a, ut altus, humi- 
lis , niger. Ultimo loco inventa luerunt 
verba , tanquam tot ligamenta i quibus 
voces inter fe vel conne&imus , vel fe- 
paramus . Ex quo intelligitur quam fue- 
rit difficilis verborum inventio, & intel- 
le&io , quia verba interiora animorum 
fenfa exprimunt. Voces vero obje&a ple- 
rumque exteriora, & fenfibilia. 

§. 22.' Qu®ft. 3. Si nomina pro fub- 
ftantiis, earunque relationibus denominan- 
dis, & verba pro iifdem colligandis, vel 
diflociandis fufficiant , qua de caufa ora? 
tionis partes ufque ad o£lo recenfentur ; 
Cui ergo bono pronomina, adverbia, in- 
terje£liones , conjun&iones , aliaque ejuf- 
modi grammaticalia inferviunt? Cui bo- 
no tot nominum , ac verborum inflexio- 
nes , qua: difceutium ingenia tantopere 
torquent? ... ■ . 


Digijizipjy 




$8 Lellio 11 . De Ortu , 

§.23. Refpondetur, quod partium ora- 
tionis multitudo partim ad reddendam o- 
rationem clariorem , partim ad eam exor- 
nandam influit Adverbia eam faciunt 
clariorem. Reliqua: vero elegantiorein . 
Quod quidem facile intelligitur . 

§. 24. Ex quo deducitur , quod quot 
dantur adverbiorum clafles , tot funt ad- 
cidentia temporis , loci , qualitatis, & 
quantitatis. Primi-generis funt, heri , ho- 
die , erat , ante , poji ; fecundi generis , 
funt hic , ubi , ibi , hac , illae . Tertii 
generis funt doEle , erudite , diligenter .[r 
Poftremi generis funt nimis , multo, plus , 
minus. Huc quoque referuntur interje- 
ftiones, & conjun£liones, qua: in earum 
varietate adfeftuum humanorum rationem 
conftanter fequuntur. 

§.25. Ad orationis vero elegantiam 
fpe&ant pronomina , ac participia . No- 
ci<minum porro , verborumque inflexiones 
'ex diuturno ufu exorta: funt. Initio enim 
unum debuit efle omnium verborum tem- 
pus, unus modus, una perfona , unufque 
numerus. Itemque verborum ,-mom in um- 
que conftru&io efle debuit complicata , 
qua: perquam longo temporis progreflii , 
exercitatione, ufu , le&ione , ac medita- 
tione 


i 


Digitized by Google 


Ac ProgrcJJu ftgnormn . 50 

tione evafit fimplex, clara, naturalis, e- 
nergetica , atque perpolita . Hinc; facile con- 
jici potefl cujufque lingua; flatus ; etenim 
quanto plus lingua eft complicata , diffi- 
cilis , minus copiofa , 8c agricultura; , vel 
pafloralis terminis referta , eo magis eft 
recens. Contraque ubi habetur facilitas , 
vis, energia, claritas, proprietas, magni- 
tudo, atque elegantia, ibi inefle quoque 
debet & antiquitas. Haec generatim de 
vocum ortu, natura, atque indole; mox 
ad illarum divifionem accedemus . 

§. i6. Principio ex vocibus , aliae funt 
fubftantiarum , aliae vero modorum . Sub- 
ftantiarum vocabula diffinguntur in ea , 
qua; corporeas , & in ea, qua* fubftantias 
incorporeas denotant . Itemque ex modis 
alii funt corporum , alii fpirituum . Ad 
primam clalfem plantarum , & animan- 
tium nomina pertinent. Deus, anima ad 
fecundam. Extenfio , figura , foliditas , di- 
vilibilitas funt corporearum fubftantiarum 
modi . Denique aclivitas , cogitatio , li- 
bertas funt modi fubftantia; incorporeae , 
§. 27. Praterea ex modis alii funt po- 
fitivi , alii negativi . Modi pofftivi expri- 
munt quod vere continetur in re, ut co- 
gitatio, fimplicitas, & libertas in fpiritu. 

Ex. 


v 60 Leflio II. De Ortu $ 

Extenfio, tangibilitas, figura, folidltas ia 
corporibus. Modi autem negativi deno- 
tant , quod fubftantiis deeft , ut in ma- 
teria impenetrabilitas^ indivifibilitas, qui 
exprimunt nullam inefle in materia pe* 
netrationem , nullam partium feparatio- 
nem . Incorporeum , & inextenfum figni- 
ficant in fpiritu non habere locum coni- 
pofitionem , vel extenfionem . 

§. 28. Poftremo modi dividuntur in in- 
trinfecos , atque extrinfecos . Gravitas , 
attra&io, & mobilitas ad primum genus. 
Extenfio autem, colorabilitas , & figura 
ad fecundum genus fpeftat.^-. \ 

§. 29. Secundo loco voces diftinguun- 
tur in abjira&as , 8c in concretas. Primse 
modorum idea! abflraftas exprimunt , ut 
Achillis celeritas, Uliffis prudentia, Nums 
.pietas , Attilii Reguli conflantia . Quae ve- 
ro ipfos modos denotant , dicuntur con- 
creta , ut in corpore divifio; Lunae accef- 
fus , ac receflus a terra * nam haec rea- 
lem exiftentiam habent. Contraque pri- 
ma nonnifi in nofhra mente exiftunt. 

§. 30. Tertio loco dantur voces abfolu- 
tx , ac relata. Abfolutae fcnt, qua’ indi- 
vidua notant , ut equus , Ico , homo . 
Alia vero , relationes declarant , ut ma- 
• 5 - gnam , 


> Digilizedby 





'Ac Progrejffu ftgnorum .' 6 r 

gnum , & parvum ; re&um & curvum , 
grave 8 c leve . Sic Gallia eft magna cum 
Regno Neapolis comparata , at eft per- 
quam parva Sinenfium Imperio relata . 
Hinc intelligitur, quod licet omnes rela- 
tiones fint ideales , vcrumtamen Diale&i- 
ci eas diftinguunt in ideales , atque reales . 
Ideales funt, qua: intercedunt inter ideas 
abftradas, ut inter Tacqueti , & Cavalle- 
rii Geometrias . Reales funt , qua: repe- 
riuntur inter pondus auri , & argenti . 

§. 31. In hunc cenfum referri quoque 
poflunt pene innumeras voces , qua; fub- 
ftantias videntur notare , fed vere relatio- 
nes exprimunt, quia ipfae non explicant, 
nifi qualitates, ut pulcritudo, deformitas, - 
do&rina, ftupiditas, vitiofitas , fon&itas , . 
juftitia . Itemque hujufmodi nomina vi- • 
dentur effe abfoluta,& funt relativa. E- 
tenim unus homo refpe&u alterius defor- 
mis videtur , pulcher , & cetera , Id ip- 
fum dici polfet de adverbiis dofle , erudi- 
te, diligenter &c. 

§.32. Ultimo loco dantur termini, li- 
ve voces [implices , (y compoftt a ; C lar ce , 

8c obfcura ; dijlintta, & confufce , comple- 
ice , fk incompleta j adaequata , (D 1 inada * 
quata. Primi generis fuqc linea; & fuper- . 

fides. 


Digitized by Google 


6 i s Lettio II. Dc Ortu , 

ficies Protomartyr , & archimandrita 7 
Secundi generis , funt corpus , & anima . 
Tertii generis funt Petrus, & homo. Ul- 
timi vero generis funt circulus , & vis . 
His omnibus accenfenda: etiam funt vo- 
ces fmgulares , ut Annibal; generales , ut 
planta ; univerfales , ut res ; determinata , 
ut equus a , canis b ; indeterminata , ut 
equus, & leo. Si quae fint alia; voces , 
quas praetereo , etiam facili negotio re- 
duci poffunt ad has jam expofitas . Haec 
de elementorum orationis do&rina', five 
de vocibus tam in genere, quam in fpe- 
cie ; verum quo pa 6 to eaedem vel inter 
fe, vel cum aliis poflint combinari , di- 
cam brevius , quam res tanta pofcat , 
adeoque , 

C A P. IV. 

De ftmplici vocum combinatione 3 ftve de 
propofttione , 

r 

§. 33 . Alibi diftum e/1 judicium duas 
ideas , vel fenfationes requirere ; unam 
rei , quacum conjungitur , vel feparatur 
•aliqua qualitas; alteram vero illius, quae 
eidem tribuitur , vel removetur . Ex g. 

► . i 1 v Sol 



Digitizedby 


IbyGq. 


. 'Ac Progrejfu ftgnorum 6 3 

Sol eft ingentiflima ignis moles . Luna 
i • eft corpus opacum . In prima propofitio- 
ne : ignis a6lio foii , 8c in altera terra; 
opacitas Lunae tribuitur . Contraque fi 
judicium ex qualitatum remotione a re- 
bus, quibus non conveniunt .Sic i Itali ho- 
dt emi non habent prijlinam virtutem . Et : 

1 'homo in maximis divitiis innutritus raro 
eji mi/cricors. In quibus fane propofitio- 
i nibus ab Italis pratentibus majorum glo- 
ria, atque ab opulentis mifericordia fe- 
; paratur . 

§.34. Ex quibus liquet, quod cum fit 
judicium oratio verbis exprefla , ea con- 
flare debet ex duobus terminis , quorujn 
alter rem, de qua agitur, exprimat, al- 
ter quod eidem tribuitur , vel remove- 
tur. Sic agrorum cultura cfi utilis . Ha:c 
propolitio duos habet terminos : alter eft 
agrorum cultura ; alter utilis , quorum 
primus dicitur antecedens five fubjeclum ; 
fecundus vero vocatur confequens five ad- 
tributum five praedicatum . 

§. 35. Cum vero voces ex earum in- 
ventione non inferviant, nifi pro objcftis 
denominandis, hinc fequitur, quod fi quis 
adfirmare, vel negare aliquid velit, opor- 
tet , ut verbum aliquod adhibeat , cum 

quo 




■ w • » • v. 

*•* * - 

<T4 Lcflio II. De Ortu , « v * * 

quo nomina inter fe conjungat. Sic Deus, 
eft omnipotens , verbum eji Deo omnipo- 
tentiam jungit . Cum vero quis velit no- 
mina fejungere , tunc ante verbum ap- 
ponat particulam non , Sic Deus non eji 
ipfe mundus, ■-*. j-: V jgteJUp 

§. 3 6. Quo in loco animadvertendum 
eft, quod ex duobus terminis quandoque 
tacetur unus, vel alter , quandoque am- 
bo. Sic cum dicimus ignis urit , deeft 
prsdicatum . Verberat filium , deeft fubje- 
£lum . Veni , vidi , vici ; in his tribus 
propofitionibus deeft fubje&um , & pr:e- 
dicatum . 

§. 37. Ex orationis filo eruitur , pro» 
politiones dici adfirmativas , fi termini 
inter fe uniantur . Si contraq. vocantur 
negativa . Propofitionum primi generis 
nota eft copula , ut triangulum eft Ifofce - 
les . Secundi generis pota eft particula 
wo», qux femper verbum debet antecede- 
re. Ut Deus non eft malorum au£lor. 

§.38. Cum deinceps de propofitionibus 
mihi difputare in animo fit , operas pre- 
tium duco, omnem materiam tribus fe- 
re verbis comprendere ; primo ex quot 
terminis propofitio conftet : 2: Quo pa£to 
inter 1 $ uniantur, vel fepareqtur ; 3. De- 
« . # '• * • • • • ^ nique 


Djgitized by 



r Ac Progrejfu fi gn orum 65 
iiiqae quae horum terminorum extenfio; 
fcilicct de meteria , de forma, atque de 
propofitionum quantitate fermo erit . E- 
xordiar a materia. 

§. 39. Principio nomine materis pro- 
pofitionum veniunt earundem termini , 
qui funt fubjettum , & pradicatum , fub 
quo afpeftu propofitiones funt varii ge- 
neris . Primo vel prsdicatum neceflario 
convenit fubje&o , fcilicet ita praedicaturi! 
convenit fubje&o , ut non poflit eidem 
non convenire ; & propofitio dicitur ne- 
cejfiaria. Ut planta vegetat, animal fen- 
tit, Vel praedicatura nullo modo poteft 
convenire fubje&o,& tunc dicitur necef- 
faria negativa , aut impojji bilis . Ut leo 
non eft homo. Cum autem praedicatum 
poflit, aut non poflit fubjefto convenire, 
eo cafu adpellatur contingens , ut Gali- 
laeus fuit maximus mathematicus. 

§. 40. Secundo quo ad materiam di- 
ftinguuntur propofitiones in ftmpliccs , 8 c' 
compofitas. Primae vel uno fubje&o , vei 
uno praedicato conflant , ut ethica homi- 
nem perficit , Compofits vero vel uno 
fubje&o , 8 c pluribus praedicatis ; vel uno 
praedicato , & pluribus fubje&is , vel de- 
lique ex pluribus fubje&is , fiiriulatque 

E e* 


66 Lc 8 io II. De Ortu , 
cx pluribus praedicatis conflantur . Prirm 
generis eft haec propofitio : honefla s facit 
hominem laboriofum , civilem , 6* pium . 
Secundi generis eft haec : ethica , eecono- 
mtca , (y politica hominem reddunt feli- 
cem . Poftremi autem generis eft haec : 
artes primitiva ac fecundari a flatum dite- 
fcunt , atque civium mores emolliunt . 

§.41. Propofitiones com politae , ex qui- 
bufdam particulis , quae earundem termi- 
nos vel uniunt , vel feparant , nomina 
mutuantur. JEz fex in clafles dirimuntur, 
videlicet in Copulativas , disjun&ivas , 
conditionales , caufales , relativas , atque 
difcretivas . 

§.42. 1. Copulativae funt, quarum ter- 
mini particulis copulativis conjunguntur. 
Ut virtus , honeflas , (y civium unio focie - 
tat em perficiunt . 2. Disjun&ivae funt , qua- 
rum termini ope quarundam particula- 
rum feparantur , ut amicitia homines fup- 
ponit ecquales , vel efficit. 3. Conditiona- 
les funt, in quibus conditio ponitur, ut 
ft materia efl fua natura aftuofa , nequit 
ejfe iners. 4. Caufales funt illae, in qui- 
bus adfignatur caufa , ob quam praedica- 
tum fubjefilo conveniat, vel non; ut Deus 
non potefl innocentem punire , quin fit in - 
i juflus. 


V 


Digitized by Google 


'Ac Progrcffu ftgnorum . 6 j 
juflus. 5. Relativae funt, ia quibus inell 
aliqua terminorum relatio : fic homo coli- 
tur in (latu civili , pro ut ejl /ciens , tic 
prudens . 6 . Denique in quibus ineft ali- 
qua terminorum collifio , denominantur 
difcretivae : ut Cafiruccius Florentinos non 
militum numero , fed virtute vicit . 

§.43. Prcdiftis propofitionibus adduntur 
aliae, quae licet primo adfpeftu videan- 
tur fimpliccs, attamen refolutae funt etiam 
compofita: , ut haec ; 1. vocata exclufiva : 
fola felicitas ex omnibus natur a bonis ejl 
ex fe exoptabilis : 2. Di 61 a comparativa, 
ex fubjeaorum , vel praedicatorum com- 
paratione , ut : Galilceus fuit prajlantior 
Mathematicus Viviana . Tertia adpellatur 
incaptiva , quae tunc locum habet , cum 
praedicatum nondum fubjefto convenit, fed 
incipit jam convenire , ut : Neapolis re- 
gnum nunc incipit feientiis , arti buf que florere . 
Quarta denominatur defttiva , cum nem- 
pe praedicatum , quod femper fubje&o 
convenit, non amplius eidem convenit , 
ut .* CeJJavit Roma eloquentia cum Cice- 
ronis morte . Poftremo dum praedicatum , 
quod retro fubje&o convenit , etiam in 
praeiens convenit, quae propofitio vocatur 
contimativa . Ut : Itali perfeverant ejfe 

E 2 faga- 


Digitized by Google 


6 8 LeFlio II. De Ortu , 

fagares . At obiicirur , quomodo numerata 
propofitiones dicendas funt compofitas ? 

§.'44. RefponJetur , quod harum om- 
nium quaelibet duas ideas in nobis exci- 
tat, temporis nempe , vel perfonarum 
vel qualitatum: Sic in primo allato e- 
xemplo : fala felicitas ex omnibus bonis 
ejl expetibilis , aequi valet huic alteri pro- 
pofitioni : neque divitia , ‘ neque [cientia , 
neque gloria , neque honores , fcd fola fe- 
licitas maximum continet bonum. In fe- 
cunda : Galilaus fuit Vivi ano pra/lantior y 
hanc exprimit vim. Galilaus , & Vivia- 
vus fuerunt ambo mathematum fcientijftmi y 
verum Galilaus in gradu majori. Id ip- 
fum dici poflet de reliquis, quae prae ni- 
mia rerum claritate omittuntur. 

■ §.45. Praeter dinumeratas dantur 8 c a- 
lia: propofitiones etiam compofitas , qu® 
■incidentes dicuntur , quas aque in fubje- 
£lis , ac prodicatis frequentiflime occur- 
runt 4 Ex. g. Cicero , qui omnium Roma- 
norum fuit eloquentijftmus in Triumviro- 
rum pvofcriptione occifus ejl . Incidens eft 
in folo fubje£k> . At fi dicam : Brutus 
Roma pugnavit , ut fervaret reliquias mo - 
rientis libertatis. Incidens eft in praedica- 
to , Itemque datur etiam propofitio hy- 

po- 


Digitized by Goodle 


l 


As Progrejfu flgnorum 1 69 

pothetica , cum nempe fubje&o praedica- 
tum convenit fub aliqua conditione , ut : 
Refp. tunc erit florida , cum juventus fue- 
rit optime inftituta. Ha?c de propofitionis 
materia, fequitur nunc ejus forma. 

§. 4 6. Propofitionis forma in termino- 
rum unione , vel in eorumdem feparatio- 
ne confiftit, ex quo oritur propofitionum 
adfirmatio vel negatio . Sic : virtute quam- 
protcime homines accedunt ad Deum . Con- 
traque : vitium non eft utile Harum al- 
tera dicitur ajens , altera vero negans . 

§. 47. Quo in loco notandum eft 
quod in propofitionibus affirmativis ter- 
minorum unio fequi debeat fubjetti, non 
vero praedicati extenfionem . Ex. g. Om- 
nis leo eft animal . Non intelligitur , quod 
omnis leo fit omne animantium genus . 
At in propofitionibus negantibus praedica- 
tum omnino excluditur. Ex. g. Nulla 
planta eft anima f sequivalet huic : nulla 
planta eft nulla animalium fpecies . Haec 
de forma propofitionum perquam fatis 
§. 48. Reftat , ut poftremo loco de 
propofitionis quantitate aliqua dicamus , 
quae nihil aliud eft y quam major , aut 
minor terminorum vis , quae in pro- 
pofitionibus continetur . Cum autem ter- 

E 3 mini 



yo lactito II. De Ortu , 

mini maximam , vel minimam fignifica- 
tionis extenfionem habere poftint , hinc 
fequitur , dari debere duas propofitiones 
inter fe maxime diftantes , quarum alte- 
. ra dicatur univerfalis , altera vero fingu- 
laris. Ut: univerfi homines ratiocinantur t 
eft primi generis : Petrus ratiocinatur , efl 
fecundi generis. Itemque amba; effe pof- 
funt vel' adfirmativa , vel negativa . No- 
ta propolitionum univerfalium eft vel 
omnis , vel nullus . Singularium vero pro- 
pofitionum nota eft , hic , ille , & ce- 
tera. 

§. 4p. Inter has duas propofitiones ma- 
xime extremas dantur & alias interme- 
dias, qua: particulares atque indeterminata; 
vocantur . Ut : aliquis homo ejl dottus . I* 
temque : aliqua figura omnes angulos ha- 
bet duobus redis aquale 

§. 50. Notandum hoc in loco eft > 
quod poflit dari propofitio qua; videatur 
fingularis,verumtamen eft univerfalis. Et 
con tra. Hi nefit, quod ; ut propofitio fit u- 
niverfalis , requiritur . 1. Ut plures re- 
' rum fpecies fub fe comprehendat . Ex. g. 
Omne triangulum ; Omnes planta , omnes 
lapides . 2. Requiritur ut praedicatum ab- 
folure, vel faltem hypbthetice alicui fpe- 

ciei 


Digitized by Google 


Ac Progrejf 4 flgnorttm . 71 

ciei conveniat . Ex. g. homo boneflus ejl 
Reip. utilis . 3. Requiritur , ut generis 
praedicatum etiam omnibus individuis con- 
veniat . Ex. g. aurum in fluido demerfum 
in eius fundum incidit . Idem eft ac (t 
dicerem ; Omne /olidum gravitate fpecifl- 
ca majus aqua in fundum decidit . 

§.51. Omnes propofitiones univerfales 
in metapbyflcas , & morales dividuntur . 
Primae funt , in quibus neque genus ali- 
quod , neque individuum excipitur . Ex. 
gr. omnis homo ex corpore , (D* fpiritu con- 
flat . Haec propofitio adpellatur quoque 
abfoluta , utpote fubftantiae elfentialibus 
innixa . In quibus vero aliquod genus , 
vel fpecies , vel individuum excipitur , 
denominantur morales , ut.* omnes Galli a 
temperamento /anguineo , (y omnes Hifpa. 
ni a cbolerico dominantur . Nam falfum eft, 
quod omnes Galli, vel omnes Hifpani , 
nullo excepto, fint fanguinei , et cholerici. 

§. 52. Denique quotquot funt univerfa- 
les propofitiones, omnes funt vel adflr- 
mativa , vel negativa , quas brevitatis 
gratia fcholaftici hifGe quatuor alphabeti 
Uteris indigitant , quaeque funt . A, E , 
1 , 0 . Prima; duae affirmativas , duae au- 
tem poftremae negativas defignant . Infu- 

E 4 , P« 



72 Lettio II. De Ortu ,' 

per A denotat univerfalem affirmativam, 
E negativam . Ex poftremis I affirmati- 
vam particularem , O negativam quoque 
particularem . Denique E continetur in A , 
& O in E-, dummodo propofitiones fmt 
ejufdem generis. Sic : Omnia animantium 
genera fentiunt . Oves vero funt animan- 
tes .’ Ergo fentiunt. Et fic : quicquid non 
componitur , nequit in partes clivuli . Spi- 
ritus non componitur . Non ejl itaque di- 
viftbilis . « 

GA P. V. 

' 7 . 

De quibufditm vulgaribus propofitionum 
adfetlionibus . 

§, 53. Hic affe£lionum nomine veniunt 
quxdam propofitionum qualitates , qua; 
funt : oppofttio , a qui poli enti a , & con- 
verfto . 

§. 54. Primo oppofitio* duarum propo- 
fitionum comparationem denotat , qua; 
licet iifdem terminis conflent, attamen 
ipfae variare pofTunt v$l in fola forma , 
vel in fola quantitate, vel in utraque. Si 
pugnent in fola forma, retenta quantita- 
te , tunc vel funt amba; univerfales , 
vel ambae particulares , Si primum, dicun- 
tur 


Digitized by Google 


Ac Prdgrcjfu fignoruml 73 
iur contraria , ut .* omnis Italus ejl fagax : 
nullus Italus ejl fagax. Sin alias, dicun-, 
tur fubcontraria : ut .* aliquis l iteratus ejl 
boneflus\ aliquis liter atus non ejl bonejlus f 
§.55. Si vero pugnent in quantitate, 
retenta forma, tunc vocantur fubaltema , 
quae efle poffunt , vel ambae affirmantes , 
vel negantes « Primi generis eft haec ; 
omnis homo laboriofus ejl etiam bonejlus : 
aliquis laboriofus ejl bonejlus * Secundi ge- 
neris eft haec altera : nulla fuperjlitio ejl 
utilis : aliqua fuperjlitio ejl utilis . 

§. 5 6 . Poftremo duae propofitiones pof- 
funt inter fe aeque pugnare tum in quan- 
titate , tum in forma , quo cafu di-, 
cuntur contradi Horia ; ut : omnis tyrannus 
ejl generi humano detrimento : aliquis ty- 
rannus non ejl generi humano detrimento . 

§. 57. Quantum ad aequipollentiam,dico 
quod tunc du$ propofitiones fint ejufdem 
valoris , vel aequepollent , cum altera al- 
teri fubftituti poteft , quin earum vis , 
vel. valor mutetur ; ut : quicquid ejl vere 
jujlum ejl utile . Et contra : quod sjl ve- 
re utile , ejl jujlum . Quo 1 eft de unica 
aequi pollentia fimplici. 

§. Ex quo fequitur primo , quod tunc 
detur aequipollintia inter duas propofitio- 


i 


74 Lcfllo II. De Ortu , 

nes , cum definitio reciprocari poteft cum 
definito. Ex. g. machina , qux horas diei 
defxgnat , horologium adpcllatur . Et con* 
tra : horologium ejl machina , qua horas 
diei deftgnat . Secundo fit , ut quod 
fubje&o convenit, praidicato quoque con- 
veniat . Sic omnis Japiens legislator Reipu- 
hlica tranquillitatem promovet . Et vice- 
verfa * omnis Reip . proj perit as a fapien - 
tijfimo legislatore provenit . Ex quo etiam 
fit , quod omnis propofitionum converfio 
fit etiam sequipollentia > proindeque de ea. 
nullum verbum . 

§. 57. Cum definitiones , ac divifiones 
non fint, nili totidem judicia, hinc intel- 
ligitur eafdem locum habere in propofi- 
tionibus . Definitio itaque eft propofitio, 
qua quorumdam terminorum ope aliqua 
idea completa , vel determinata exprimi- 
tur . Ex. g. Homo eft animal ratione pra$ 
ditum , civile , atque ad propriam felicita- 
tem propenfum . Itemque definitiones ad- 
hibemus pro rerum notis diftinguendis , 
ut eas ab aliis facile fecernamus . Sic : 
homo efl animat rationale , civile , ad bea - 
titudinem f alium. Hlfce notis diftingui- 
tur adeo a ceteris animantibus, ut aliter 
ab iifdem diftingui non pollet . 

X §.rfo. 




Digitized by Googlp 


Ac Progrcjfu ftgnorum i 75 
§1 60. Ex his fequitur. 1. Debere ingre- 
di in definitionibus folas notas intrinfecas . 
1. Sequitur pofle quoque ingredi poflibi- 
les , 8 c impoflibiles, dummodo impoflibi- 
litas non fit abfoluta , ut : homo eft ani- 
mal ratiocinans , politicum , ad felicitatem 
fatlum , vaiiifque habitibus moralibus im- 
butum . 

§. 61. Ex his fequitur. 3. Pro omni 
rerum ambiguitate removenda * neceffe 
eft , ut termini fint perquam clari . 4. 
Quod tunc definitio dicitur generis , aut 
fpeciei , cum utriufque effentialia dinu- 
merantur. 5. Quod illa fit definitio par- 
ticularis, quae eft rei adeommodata. 

§. 6z. Verum cum pmer rerum eflen- 
tialia etiam nomina definire poflimus , 
propterea dantur quoque definitiones no- 
minales . Hinc univerfae definitiones in 
reales , 8 c nominales diftinguuntur . Primi 
generis funt definitiones circuli , quadrati, 
trianguli. Secundi generis funt definitio- 
nes infiniti , trilaterae , quatrilaterae figurae , 
§. 53. In *quo notent juvenes, quod li- 
cet Diale&ici definitiones reales adpellent 
illas, quae ex genere, & differentia con- 
fiant , verumtamen ipfae quoque funt »0- 
minalcs . Nam etiam definitionibus reali? 

bus 


Digilized by Google 


y6 Leftio II. De Ortu , 

bus nihil aliud intelligitur , quam illud 
ipfum , quod illo vocabulo Philofophi 
comprehendunt . Sic : homo ejl animal ra- 
tionis compos , humana figura praditum , 
quid eft aliud , quam hujus nominis de* 
finitio ? Cur ita ? Quia nemo unus ad- 
huc fcivit rerum effentias , aut Tuet un- 
quam . 

§.54. Denique divifio eft totius refo- 
'hitio in fuas partes componentes . Quae 
dicitur phyfica in quantitatibus extenfis r 
& compofitis : idealis in 'abftra&is . Ad 
phyficam refertur humani corporis divi- 
fio in partes / 'olidas , & fluidas. Ad alte- 
ram vero figurarum planarum partitio in 
trilateras , quatrilateras , & multilateras . 
Divifionis utilitas eft maxima in rebus 
maxime complicatis ac longis, quae uno 
veluti mentis intuitu videri , aut com- 
prehendi minime poliunt. 

§. 65 . Praeterea iftis propofitionibus ac- 
cedunt quadam alia , quae apud Geome- 
tras palfim inveniuntur, fcilicet propofitio 
T beor cHica & praftica , demonflrabilis 
in demonflrabilis . Itemque axioma , pofiula * 
tum , problema , theorema , fcholium , corol- 
larium ^ lemma , & fi quae fint alia, quae 
utpote omnibus notae , de iifdem locati 
non arbitror. Cap. 6 . 


Digitized b^Google 


r Ac Progrejfu ftgnorum 1 77 

C A P. . VI. 

De Compofita Terminorum combinatione J 
five de fj/llogifmo , m 

§.66. Cum ratiocinatio fit convenien- 
tis, vel difconvenientis ratio, quam duas 
idea: habent cum tertia ; intelligifur inde, 
quod ficuri ideae cum terminis , & judi- 
cia cum propofitionibus explicantur , fic 
fyllogifmo ratiocinatio enunciatur . Ex 
quo intelligitur , quod fyllogifmus fit o- 
ratio , qua mentis vis aliis communica- 
tur : atque etiam intelligitur , quod om- 
nis fyllogifmus ex tribus propofitionibus 
conflare debeat. Verum ejufmodi propo- 
rtiones inter fe ita funt colliganda: , ut 
non modo terminum medium habeant 
communem , fed requiritur etiam , ut ter- 
mini extremi inter fe uniantur . Ex. g. 
Omne grave tendit deorfum. Lapis autem 
eji gravis. Cadit ergo. In quo fyllogif- 
mo tres termini vel propofitiones funt<® 
I. Omne grave. 2. Lapis » 3. Tendit deor- 
fum . Ex quibus terminus medius eft 
gravis , qui utrique termino convenit . 
In tertia vero propofitione termini inter* 

fe 


Digitized by Google 



78 LeHio II, De Ortu y 

fe differentes uniuntur ; quique funt la- 
pis & deorfum, quorum unus fubjettum , 
alter pradicatum evadit . 

§.57. Ex quibus intelligitur, in fyllo- 
gifmo inefle tres terminos , totidemque 

J >ropofitiones , Termini funt 1 gravis , 2 
apis , 3 deorfum, Propofitiones vero funt 
1. Omne grave tendit deorfum . 2. Lapis 
ejl gravis, 3. Ergo tendit deorfum. Qua- 
rum duae prima: dicuntur pramijfa , po- 
flrema vero vocatur conci ufio . 

§.< 58 . Ex his quoque intelligitur, quod 
medius terminus effe debeat femper inter 
extremos , quorum unus fubjeftum , alter 
vero pradicatum continet. Tunc enim ne- 
ceffario prima fecundam includit, fecunda 
tertiam . Ergo etiam primam continet ter- 
tiam . Sic : aurum continet argentum . Ar- 
gentum vero continet ferrum . Ergo etiam 
aurum continet ferrum . 

§• 69, Quantum ad conclufionem , ipfa 
femper ab extremis oritur , ut in exem- 
plo pluries memorato : omne grave ten- 
dit ad centrum , Lapis autem ejl gravis . 
Ergo tendit ad centrum , quae conclufio 
ab illis componitur . 

§. 70. Tandem ex tribus propofitioni- 
'bus , ex quibus fyliogifmus conflat , pri- 
ma 


Digitized by Google 


f 


'Ac Progrcjfu fgnorum » yp 
ma dicitur major , fecunda minor , qua- 
rum altera loco fubje&i , altera vero lo- 
co praedicati habetur . 

§.71. Ex diftis colligitur. 1. Syllogif- 
mum nuncupari affirmativum , cum ejus 
conclufio affirmat. Contra nuncupari ne - 
gativum cum ejus conclufio negat. Pri- 
mi generis eft fequens : omne corpus ejl 
divifibile . Lignum ejl corpus . Ergo divi- 
ditur . Secundi generis eft hoc aliud v 
Omnis fubjlantia cogitans ejl fua natur a 
alluo/ a . Nullum corpus ejl natura afluo- 
fum . Ergo nullum corpus efl cogitans . 

§. 72. 2. Colligitur , fyllogifmum de- 
nominari univerfalem , fi ejus conclufio 
fit univerfalis ; denominari particularem , 
fi conclufio fuerit ftngularis . Ad primum 
genus refertur hic : Omnis ars, ut ad fuum 
maximum gradum perveniat , proteflionem 
requirit . Agricultura vero , O* pecuaria 
funt artes . Protegenda igitur . Ad fecun- 
dum refertur hic : Qutcumque vere philo - 
fopbatur ejl honejlus . Aliqui autem funt 
vere philofophi . Ergo funt bonofli . 

§. 73. Praeterea medius terminus . I. 
Effe poteft fubjeftum in majori , & prae- 
dicatum in minori propofitione . 2. Effe 
poteft vel in utraque praedicatum. 3. Vel 

in 


Digitized by Google 


8o Letliti II. De Ortu j 
in utraque fubjeftura . 4. Denique poteft 
effc praedicatum in majori , & fubje&um 
in minori propofitione . Ex quibus medii 
termini combinationibus nafcuntur ilis 
quatuor fyllogifmi perquam notce figura;, 
qua prater merum verborum ludum , ni- 
hil aliud continent, ut ex fequenti fche- 
mate : 

§,74; j. <gui feipfum fcit vincere, eft 
laudabilis 

Philofophi fe ipfos vincere fciunt .' 
Philofophi itaque funt laudabiles 

2. Eft laudabilis , qui feipfuni fcit 
.r. vincere: 

Philofophi fe ipfos fciunt vincere 
Sunt ergo laudabiles. 

'3. £)ui feipfum vincit eft laudabilis 
Se ipfos fciunt vineere Philofophi 
Sunt igitur laudabiles. 

4. Eft laudabilis , qui fe ipfum fcit 
vincere : 

Seipfos fciunt vincere philofophi.’ 
Sunt itaque philofophi laudabiles. 

§. 75. At fortaffe quaeretur , quid fib! 
denotare velint illa vulgatiffima Dialecti- 
corum effata ; ditium de omni , & ditium 
de nullo ? Refpondetur quod ha;c deno- 
tant , quicquid de genere , vel de fpecie 

' affir* 


Digitized by Google 


, 'Ac Progreffu fignorum. 81 

affirmatur, vel negatur, affirmari vel ne- 
gari quoque debet de individuis . Primi 
generis efl hic fyllogifmus : omnis arbor 
•vegetat. Populus efl arbor. Ergo vegetat. 
Secundi generis efl hic : nullum animal 
ex putredine oritur. InfcEla autem funt 
animalia . Ex putredine igitur nequeunt 
Qrirt . 

§. y6. Ex his clare intelligitur , om- 
nem fyllogifmi vim huic ineluflabili fun- 
damento inniti , quo femel deflru£lo , 
omnis humana ratio prorfus periret. Qux 
eidem conveniunt , inter fe quoque conve- 
niunt . Et contra , ft idearum una tertix 
conveniat , altera vero eidem non conve- 
nit , /equitur ne convenire quidem pojfc 
inter fe . Haec duo principia, quae unum 
idemque funt, habendua funt tanquam ra- 
tionis humanae fulcrum, ac bafis. 

§. 77. Tandem appellatur fyllogifmus • 
hypotheticus ille , oujus major propofitio 
efl hypothetica . Ex. g. ft Deus efl in- 
finite potens , intelligens , ac bonus , ne- 
quit velle hominum mi feriam . Deus autem 
efl infinite potens , intelligens , ac bonus . 
Nequit, igitur velle hominum miferiam . 
Cujus fyllogifmi fundamentum in co efl 
fitum , quod negata , vel affirmata pro- 

F pofi- 


Digitized by Google 


/ 


82 LeHio II. De Ortu , 

politione hypothetica , negari vel affirma- 
ri quoqne debeat & altera . 

§. 78. Syllogifmi hypothetici fpeciesduas 
duntaxat Dialeftici agnofcunt . Prima fpe- 
cies eft : cum eft vera propofitio antece- 
dens , debet quoque efle vera & confe- 
quens. Contraque antecedentis falfitas ip- 
fem quoque confequentiam reddit falfam . 
Primi generis eft hic : fi Deus eft omni- 
bus perf cilionibus prceditus . Debet itaque 
velle hominum felicitatem . Alterius gene- 
ris hic : ft Deus non determinatur , nifi 
a bono , ipfe deficeret vel in potentia , vel 
in intclligentia , vel in bonitate , vel in 
libertate . Deus autem eft infinite potens , 
infinite intelligens , infinite bonus , ac liber. 
Determinatur itaque ex majori bono . 

7p. Tandem etfi au&or artis cogitandi y 
Wolfius , Mufchenbro-ekius , Vernejus Ge- > 
nuenfis , aliique complures late fufeque 
de tot tantifque variis fyllogifmorum fi- 
guris difputaverint, attamen eaj mihi fem- 
per vira: funt mera» fubtilitates fcholafti- 
ca:, omnino inutiles, hoc confilio potius 
ea pmerire volui , quam juventutem in 
nugis detinere. 

CAP. 




Digitized by Google 


'Ac ProgreJJu ftgnorum . 85 

C A P. VII. 

De quibufdam vulgaribus argumentandi 
i modis . . • 

• • *> • _■ 

§. 80. Primo pra fua maxima clarita- 
te poteft in fyllogifmo omitti major pro- 
pofitio , qui argumentandi 'modus 'dicitur 
eutbimeema . Ex. g. Hic homo cbolerico 
temperamento dominatur . Ergo e fi cru ielis y 
ubi ioielligitur hax major propofitio : 
£foirumque temperamento cbolerico domina « 

t. r efl crudelis. Hic autem bomo tempera- 

K 1 

mtnto cbolerico dominatur . Ergo efl crudelis , 
81. Secundo cuique propofitioni ad- 
di poteft ratio, qua praedicaturi* convenit 
fubje&o , idque fieri poteft in utrifque 
propofitionibus . Hic modus apud orato- 
res frequentiffimus, apud Diale&icos per- 
quam rarus, dicitur; Epicberema . Sic: in 
corpore civili quifque debet alium dilide- 
re y aliter nequit in eo -dari harmonia po- 
litica. Petrus y autem , Francifcus , aliique 
funt in corpore civili. Ergo fe mutuo di- 
ligere debent. 

§.82. Tertio ficuti. ex tribus fyllogif- 
mi propofitionibus , ‘una tac.eri poteft ob 

F 2 maxi- 

% * 


Digitized by Google 


§4 Lcttio II. De Ortu , 

maximam ejus evidentiam , ita aliquan- 
do ad manifeltandum perquam longum , 
atque- implicatum ratiocinium tres propo- 
iitiones nou fufficient , fed oportet alias 
addere , vel faltim alium fyllogifmum , 
vel qnthimema. In primo cafu argumen- 
tum dicitur /ornes , in altero Profyllogif- 
mus . 

§.83. Quantum ad foritem , ipfe e(l 
quadam propofitionum feries , ita conne- 
xa , ut pradicatum prima propofttionis in 
fubjetium fecundec tranfeat : pradicatum fe- 
cunda: in fubjettum tertia , & ita dein- 
ceps , donec in. concluftone fubjeElum prima 
uniatur cum pradicato ultima propofttionis . 
Sic : lueratur ut laboratur : laboratur ut con- 
fumitur : confumitur ut luxus : luxus ex di- 
vitiis * divitia vero, ut commercium . Lucratur 
itaque ut commercium majus , vel minus efl. 

§.84. Atque hinc intelligitur , foritem 
dici . bypotbeticion , fi ex fyllogifmis hy- 
potheticis conflet . Ex„ g. ft Deus efl fa- 
pientiffimus , prafcire omnia mala debuit * 
ft mala prafcita fuerint , fublata funt\ fi 
mala fuerint fublata , mundus a Deo crea- 
tus efl ceteris melior . Sed Deus efl fa- 
pientijjimus . Mundus ergo a Deo creatus 
ejl reliquis melior > v 

8 * 


» 


Digitized by Googli 


Ac Ptogrejfu /ignorunt» 85 
§.85. Quantum ad profyllogifmum , 
ipfe ejl merus fyllogifmus , cujus conci ufio 
in pramijjtam alterius fyllogifmi tranfit . 
Ex. g. Omne ens fua natura iners , ejl 
corporeum . Spiritus autem non ejl iners , 
jed attuo fus . Ergo non ejl corporeus . Ve- 
rum quicquid non ejl corporeum in partes 
dividi nequit . Spiritus itaque humanus non 
cjl refolubilis . 

, §.8<5. Sequitur Induti io , qua ejl qua- 
dam argumentandi ratio , qua ex peculia- 
ribus ideis ad generales procedit . Ex. g. 
Triangulum aquilaternum habet tria late- 
ra : lfofcelc habet tria latera ; t otidemque 
fcalenum .Omne itaque triangulorum genus 
cjl trilaterum. ; ; 

§.,87. Ex qpo fane intelligitur indu- 
flionem e fle vel ad/rmativam , vei nega- 
tivam. Prima oritur quum ex pluribus 
fpeciebus affirmatis, affirmatur quoque ge- 
nus . Altera quum ex pluribus fpeciebus 
negatis, negatur etiam genus. 

§.88. Denique partium dinumeratio fie- 
ri poterit vel adcurata , vel minime . 
Primo cafu dicitur perfetta vel completa ; 
alio autem cafu dicitur imperfetla , & in- 
completa. Ex. g. triangulum cequilaterum 
habet tres angulos : lfof celes habet tres an- 

F 3 gulosi 


. Digitized by Google 


85 Leftio II. De Ortu , 

gulos : t otidemque fcalcnum . Omne igitur 
trilaterum habet tres angulos . Ha:c indu- 
bio eft perfetta -, quoniam omnes trian- 
gulorum planorum fpecies comprehendit. 
Sin minus dicitur imperfetta: ut: Luna efl 
corpus opacum : venus eji corpus opacum : 
tnars efl corpus opacum : omnes igitur Pia- 
ri at <£ funt opaci. Haec induftio eft imper- 
fetta , nam prater dinumeratos , dantur 
quoque alii Planetae . 

§. 89. Di£Hs argumentorum fpeciebus 
accenfendendum eft Ditemma , quod eft 
alius argumentandi modus, qui fit dum 
duc , vel plures propofttiones uniuntur , 
Del (hjjociantur quibufdam notijjimis par- 
ticulis . Ex. g. ft triangulum potejl habe- 
te plufquam tres angui oi , effe debet vel 
reftilineum , vel curvilineum , vel mixti- 
lineum . Sed horum nullum hahet plus 
quam tres angulos . Nullum itaque efl 
triangulum , ' & Cetera . 

§. 90. Quo in loco notandum eft , 
quod fi antecedens fitadfirmans, confe- 
quens elfe debet neceffario negans ; 8 c 
contra, fi antecedens fuerit negans, con- 
fequens elfe debet affirmans. S* Deus n<m 
fecijfet meliorem mundum , deficeret vel in 
f cientia , vel in potentia . At nullus ho- 
rum 


Digitized by Google 


'Ac Progrejfu Jignorum U7 

tum defebluum e /Je potejl in Deo. Mundus 
ergo ab eo conditus efi optimus quod eft 
fecundi generis dilemma.Ad primum ve- 
ro genus refertur hoc: ft Deus eji liber , 
'intelligens , potens , & bonus , rx quo ma- 
la , funt in natura? Ita. Epicurus. 

§. 91. His omnibus addo ultimo loco 
exemplum , quod non eft , ni fi quadam 
ratio , ac via procedendi ex rebus cognitis 
ad incognitas . Sic : omnes Roma tyranni 
morte violenta occubuerunt . Identidem ho- 
die timere debent tyranni orientales. Hxc 
omnia fufficere arbitror de vulgaribus ar- 
gumentandi modis, quos omnes ad unum 
fyllogifmum facile revocari polfe exifti- 
mo , ut breviter ex fequentibus patebit . 

§. 92. Primo enthimema eft fyllogif- 
mus obtruncatus , etenim propofitio ma- 
jor, qua: in eo deeft , prae fua evidentia 
omittitur . Ex. g. tendit ad centrum . Er - 
go eji grave . Subintelligitur haec : £)uic- 
quid tendit ad centrum , eji grave . 

§« 93. Secundo Oratorum epicherema 
quidnam aliud eft, quam Dialefticorum 
fyllogifmus , fi demantur rationes , quae 
lingulis propofitionibus ponuntur ? Hunc 
enim Dialefticorum dilputandi modum 
concifum 7 & anguftiftfmis terminis defi- 


88 Lettio II. De Ortu 

nitum oratores cnm tropis , figuris , aliif- 
que artis pigmentis exornant . Epichere- 
ma itaque eft fyllogifmus . 

' §. 94. Tertio forites , non eft aliud , 
quam enthimematum vel fyllogifmorurrf 
catena, plus,minufve extenfa,pro ut res 
poftulat. Facile itaque in totidem fyllo- 
gifmos refolvi poterit forites , quot funt 
ejufdem propofitiones, ut in allato exem- 
plo. I. Lucratur ut laboratur . 2. Labo- 
ratur ut confumitur . 3 . Confumitur ut lu- 
xuriatur . 4. Luxuriatur quit uti efl dives. 

5 . Diviti ce fequuntur commercii gradum . 

Ergo &c. In hoc fori te quinque propofi- . 
tiones, funt totidem fyllogifmi. Nempe: 

1. Qui lucratur , laborat • 

Lucratur; ergo laborat. 

2. Quanto plus laboratur, eo plus con* 

fumatur: * 

Laboratur ; ergo confumitur , 

•3. Confumitur uti luxuriatur : 

Confumitur . Ergo ... 

4 . Nullus luxus fine divitiis : 

Luxuriatur ; ergo divitia: f 

5. Nulla divitise fine commercio: 

Dives eft ftatus ; ergo commercium 

habet. < 

Lucratur ergo, 'uti funt commercii gradus. 

9 5 * 

♦ 



h- 


Digitized by Googl 


Ac Progrejfu fignoruml *P 
§. 95. Id ipfum dici poflet de forite 
hypothetico , qui etiam in totidem fyl- 
logifmos refolvi poteft , quot in eo funt 
propofitiones . Alia argumentorum gene- 
ra facili negotio etiam ad fyllogifmutn 
revocantur. Ex quibus ultimo concludi- 
tur, omnes argumentandi modos non ef- 
fe, quam fyllogifmos , vel totidem ipfius 
modificationes . Atque hactenus de vo- 
cum origine, earumque natura, & cont- 
binatione, tum fimplici, tum compofita. 

§. p6. Huc ufque breviori fan e, quo po- 
tuimus modo vim mentis interiorem , at- 
que exteriorem fupputavimus , quae par- 
tim fcnfuum ufu , partim ex ipfa mente 
producitur . Vidimus enim paene fub no- 
ftris oculis immenfam idearum copiam 
oriri , eamque ad numerum prorfus ftu- 
pendum , atque admirabilem mentis re- 
flexione augeri , uti mens & fe ipfam , 
& objefla exteriora cognofcit. Haec enim 
fcientiarum, artiumque arbor , in obje&is 
fenfibilibus radicata , per noftros fenfus in 
cerebrum ingreditur , in immenfam no- 
ftrx rationis* plamfiem ufquequaque ex- 
tenditur , ac dilatatur : ex quo mens fu- 
pra propriam conditionem ita attollitur , 
ut etiam Dei arcana rimari audeat . Quid 

nulla? 


Dig 


1 


1 


po Leftio II. De Ortu y 

multa? Sonorum articulatorum inventione 
prafentibus , & portentofa fcriptura arte 
abfentibus , locorum , Sc temporum inti- 
miora animorum fenfa facile & clare com- 
municat . Hinc fit , quod omnes huma- 
nae mentis vires ad duas potiffimum revo- 
centur, nempe ad perceptionem atque fyllo- 
gifmum . Senfus eniam etiamfi unus, fufficit 
pro omni rationis vi enucleanda ,Sc pro ea 
aliis explicanda fufficit unus fyllogifmus . 
Hinc etiam fit , quod homo omnis om- 
nino fenfus expers , eflet veluti ftipes , & 
truncus. Et fyllogifmo carens, quis eum 
diceret rationalem? fenfus itaque rationem 
aliquo modo creat , & fyllogifmus vero 
eam aliis communicat , atque enunciat . 
Sed quorfum hac ? ut nempe cognitis 
perfpe&ifque communibus indigentiis y 
omnes homines fe mutuo diligant, & ad- 
juvent . Atque hac de Logica Theoret- * 
tica , five Docente . 

• • ^ 

Finis prima partis . 

/ • • • **. . * 

* • I X . 1 *N 

4 . * . * . . *» 

LE- 


Digitized by Google. 



91 


LECTIO TERTIA 

DE ERRORUM MENTIS ORTU, 

AC PROGRESSIBUS. 

Animos noflros Parens , nutrix , magijler , 
poeta , fcena depravat ; multitudinis 
confenfus adducit a vero . Cic. 

de Leg. i. ' •" 

C A P. ■ L 

De praecipuis ignorantia , errorumque 
caufts . 

§. i. Rimo vocatur ignoran- 

tia , idearum , vel ea* 
rumdem relationum 
neceflariarum privatio, 
ut in escis , vel fur- 
dis natis coloris , & 
foni fenfationum privationes . Hinc fi da- 
retur homo omnium omnino fenfuum ex- 
pers , is quoque eflet omnibus ideis orba- 
tus , adeoque omnium jerum infcientifli- 

mus. 



Digitized by Google 


92 Leftio III. De errorum 
mus . Ejufmodi eft quilibet homo priuf- 
quam fuos adhibeat fenfus-. Ex quo fe- 
quitur ftatum hominis primitivum , live 
naturalem , effe ignorantia univerfalis, & 
omnem humanam fcientiam, quantumvis 
magnam , atque extraordinariam , efle 
fenfuum ufu adquifitam . 

§. 2. Secundo appellatur enor , non i- * 
dearum , vel earumdem relationum pri- 
vatio , fed potius idearum , vel earum- 
dem relationum contrarietas cum obje&is 
exterioribus., vel cum eorum relationibus . 
Primi generis eflet murem equo, vel ho- 
mini concipere aequalem . Secundi autem 
generis eflet, Zonam Torridam,' vel Fri- 
gidas ,‘ inhabitatas eflb putare , primam 
ob nimium calorem , iflas ob nimium fri- 
gus • . x . . . . ' 

§. 3. His vocibus definitis , videndum 
nunc eft, fium homo poflit omnia fcire, 
deinde nam ea ipfa , quae fcit, fint fem- 
per obje£lis exterioribus , vel eorumque 
relationibus tonfentanea . In his duobus 
morbis , ut ita dicam mentis omnis hu- 
jus le&ionis materies verfabitur , in qua 
precipuae errorum caufas expendere cura- 
bo , ut ab iis juventus ftudiofa declinet . 

* §.4. Etiamfi intelle&us tot aftus ma- 


Digitized by Google 1 


Mentis ortui ac progrcjjtbus pj 
nlfeftet , quot praecedenti parte , expofui- 
mus ; verum tamen fua natura eft adeo 
imbecillus , atque anguftis terminis defi- 
nitus^ ut non rncAio pene innumeras res 
ignoret , fed etiam quafi quolibet tem- 
poris pun&o maximos in errores delaba- 
tur . Id eruitur . i. Ex continuo cona- 
tu, qaem quifque fentit in artibus, fcien- 
tiifque comparandis : 2. Ex numero tot 
tantarumque rerum , vel dubiarum , vel 
fal%um : 3. Ex libidine comparandi plu- 
res , & tliverfas fcientias eodem tempo- 
re . 4. Ex fenfuum imperfe&ione : 5. Ex 
alienationibus * & diftra£lionibus , tam 
phyficis , quam voluntariis: 6. Ex inde- 
clinabili difficultate cognofcendi rerum ef- 
fentias earumque univerfas relationes , fi- * ■ 

nes , atque abfurditates .• 7. Ex tot ran- 
tifque repetitionibus , contradi£Honibufque , 
etiam in fcriptoribus maximi nominis : 

8. Ex tot tantifque fyftematibus, qua; ne 
phoenomenis quidem vulgaribus enodandis 
funt fatis, p. Ex meditandi inertia: 10. 

Ex ipfius mentis brevitate, ac tarditate, 
qua; nonnifi fenfibilia cognofcit : ir. Ex 
ipfius corporis noflri inertia , temperatione, 
ac adfe&uum vique , qua; ita fpiritum pre- 
munt , ut fola rerum fuperficie contenti 

funus . 

1 / 


Digitized by Google 


£ 4 > LeBio III, De errorum 
fimus l 12. His omnibus additur , natu- 
ras res cffe adeo innumeras, ac compli- 
catas , ut nemini adhuc contingerit de 
iifdem adcurate judica* . Denique quis 
umquam propria debilitatis libi teftis eft? 
Quicumque fane de aliqua re judicium 
adfert , exiftimat de ea non poffe me- 
lius judicari . Quamobrem ut Intellectus 
hos errores vel devitet, vel minuat, hic 
pro mea virili nunc curabo , atque ut 
ordine noftra procedat oratio, errores fe- 
cundum ea ipfa principia , qus in altera 
parte enucleata funt , expendam , fcilicet 
juxta Mentis, ac lingua; operationes • 
Quod fi dicenda non fuffecerint ad omne 
ignoranti*, errorumque velum difcinden- 
dum , fufficient tamen tyronibus & ut 
minus errata fortafle efficient. 

( C A P. II. 

De Mentis erroribus ad fenfus exteriores 
relatis • 

§. 5. Sicuti fit ubi optici varient vel in 
lentium difpofitione , vel numero, objefta 
majora , vel minora , magis , minufve 
diftantia adparent , ita oculi cum non 


Digitized by Google 



) 


Mentis ortu, ne progrcffibusl 95 
fint, quam todidem tubuli optici , inter 
fs maxime differentes , tam ob eorum 
tunicas , quam ob eorum humores ; ex 
tali varietate variae prorfus fenfationes , 
at. proinde ab iis complures errorum cau- - 
fae oriantur neceffe eft. 

§. 6. Erratur 1. Cum quis objeflo- 
rum exiftentiam negat , quae ipfe non 
videt oculo inerim ; at oculus mycro- 
fcopio armatus infinita intuetur , qux ei fi- . 
ne tali auxilio non obverfabantur . 2. De- 
cipimur in diffantiis ; nam fol , luna ^ 8c 
nubes videntur ^qualiter diftare , verum- 
tamen nubes non attolluntur nifx ad 
duo Y vel tria milliaria Italica : Luna ex- 
cedit 333330. fol vero, juxta Kepleri ' * 

fupputationes , nonaginta miliones fupe- 
rat . Duae urbes cum valle intermedia , 
etiamfi inter fe diflantiffimae , cominus vi- 
fx , videntur 1 una eademque . 3. De- 
cipimur quo ad corporum figuras : : ellyp- 
Iis enim procul vifa. a circulo non di- 
ftinguitur ; Itemque duae lineae parallelae 
apparent convergentes ; 8c duo 'parietes di- 
vergentes videntur paralleli ; & linea fle- 
xa ac torfuofa apparet refla . Quarto cam- 
pana pulfata , licet ejus partes interiori 
fremitu concuffae , attamen videntur om- 
■ nes 


Digitized by Google 


p 5 LeHio III. De en orum 
nes immobiles. Id ipfum dici poflet de 
aquis paludofis, ac lutulentis. 5. In pro- 
pagatioue Jucis^ etiam decipimur , cujus 
motus pulatur fieri in inflanti , cum ta- 
men iit fuccefiivus . Hinc Newtonus ob- 
fervavit quolibet min uto fecundo ea in 
percurrere. 20. Semidiametros terreflres , 
vid. 8 , 202. milliaria . Poflremo erra- 
mus quantum ad rerum magnitudines , 
nam folaris difci diameter duorum , vel 
trium , pedum videtur , verumtamen folis 
magnitudo ab aftronomis eft millione ma- 
jor 'if ipfa tellure . Alias mentis deceptio- 
nes , quo ad vifum omitto , ne hac in 
re nimius efTe videar. 

' §. 7. Sequitur auditus,. 1. hic fenfusi 
nos decipit > dum judicamus fonum , vel 
concentum effe in ipfis inflrumentis , cum 
re vera fit in nobis . Etenim in inftru,- 
mentis non reperiuntur, quam cordarum 
vibrationes, quae aerem movent. Itaque 
aere deficiente , debent etiam deficere ejus 
undulationes , adeoque fonus, ut in ma- 
china pneumatica , atque in altiffimis 
montibus facillime obfervatum . 2. Deci- 
pimur , dum judicamus alios eodem mo- 
do fentire , ac nos . Quod nequit acci- 
dere ob diverfam aurium ftrufturam . 3, 

Erra- 

' • 


Digitized by GoogI 


Metitis orturae progrejjib. py 
Erramus , dum fonum referimus verfus 
illam partem , ex qua ad nos pervenit , 
iicet corpus fonorum fit alibi Quarto 
denique fepiflime unum fonum cum alio 
confundimus . 

§. 8. Odoratu , & guftu etiam' falli- 
mur. r. Odores, 8 c fapores in objeftis 
extare putamus, cum in iis non fit,- ni- 
fi fola partium difpofitio , five effluvio- 
rum, qu* narium, & linguai papillas ner- 
veas titillant: 2. His fenfibus turbatis fe- 
tida , atque infipida corpora judicamus , 
qualia reapfe non funt. g.jEflimamus eun- 
dem fetoris , odoris , & faporis gradum 
ab orpnibus circumflantibus a:que fentiri : 
Quod fane eft omnino falfum , nam harum 
(enfationum gradatio fequi debet organo- 
rum difpofitiones . 

§. p. Ta£us in gravitatis , afperitatft , 
caloris , & frigoris fenfationibus verfatur ; 
& in his omnibus perpetuo decipimur . 
1. Vas aere repletum aeftimatur aeque pon- 
derofum , ac fi aere elfet orbatum . 2. Ex 
quo judicamus aliquid non gravitare fu- 
pra nos , judicamus id elfe ponderis ex- 
pers . Quapropter aerem non aeftimamus 
gravem , attamen columna aeris , quae 
nobis imminet , putatur aequalis ponderi 
) _ G 28. 


Digitized by Google 


p$ Leflio III, De errorum 
28. mercurii pollicum : 3. Si folidum 
in , fluido demereatur , amittit in eo tan- 
tum ponderis, quantum eft volumen flui- 
di folidi volumini asquale , adeoque ip- 
famet auri moles gravitat minus in a- 
qua , quam in vino ; & minus in vino, 
quam in aere. 4. Corporum quot quot 
funt fuperficies, etiamfi omnes appareant 
laevisiatae , attamep mycrofcopio yifaf', eas 
jntuemur afperas . 5. Judicamus quadam 
corpora fua natura calida , contraque alia 
frigida ; verumtamen palor, & frigus non 
funt , nifi quadam interiores corporis 
noftri fenfationes . Hinc fi manu fri- 
gida tangatur aqua calida , haec fentitur 
frigida. Et contra fi manus calida mer- 
gatur in aqua frigida , haec fentitur cali- 
da. Sane haec tanta fenfationum contra- 
rietas , eft in nobis ipfls, Id |pfum di- 
cendum eft de voluptatibus , ac doloribus, 
corumque gradibus, nam quicquid ipfa 
funt , ad nos femper funt referenda . Haec 
de mentis erroribus , quo ad fenfus exterio- 
res , illos nunc percurramus , qui ad iq» 
feriores fpe&ant . 


CAP. 


/ 


v 


Digitized by Googl 


Mentis ortUy ac progrejjib. py 

s • 

C A P. III. 


De mentif prroribus ad fenfus interiores 
relatis f 

• I . 


§. 10. TNteriores hominis fenfus alibi 
X defcripti , funt memoria , tem- 
peramentum, affe&us , attentio , ac fen- 
fus moralis . Perpendatur modo quo pa- 
fto ab iifdem decipiamur, 

§. 11. Primo memoria, cui univerfam 
cognitionum noftrarum fphceram debe- 
mus, in quamplurimis nos decipit . 1. 
Prompte non exhibet nobis ideas alias 
conceptas , cujus defe&us quilibet eft con* 
fcius , 8 c maxime fcnes ; 2. Unam pro 
alia idea, unum pro alio nomine, unum- 
que locum pro alio nobis fubminiftrat ; 
3. Sua vi , atque energia aliquando mi-* 
rus vividas vividioribus ideis praefert : 4. 
Saepiffime in ipfis narrationibus maximi 
momenti deeft. 5. Idelas , earumque fi- 
gna, etiam improbo labore difpofitas, in- 
ter fe confundit. Facilius retinet ilia y 


quae ad nos , quam quae ad alios fpeflant. 
7. Denique quandoque eft adeo vivida , 
pt phantafia evadat . Hinc fane vifiones, 

G 2 , ilr 



Digitized by Google 


i oo Leftio III. De errorum 

illufiones , abalienationes , phanatifmus y 
exftafis , & quidam mentis furor oriun- 
tur : Hinc etiam voluptatis , ac doloris 
gradus dependent. 

§. 12. Secundo loco cum temperamen- 
tum fit certa folidorum , aq fluidorum, 
conftitutio ,4ntelligitur, quod ipfum efle 
poffit magis , vel minus lentum ; magis 
vel minus vividum, adeoque fuftimopere 
influere debet in noftras idearum intelle- 
ctiones , in noftra judicia, atque in ipfa 
ratiocinia . En caufa , cur cholerici fere 
omnes flnt ambitiofl , ac crudeles . Con- 
tra fanguinei urbani , & mifericordes . Cur 
melancholici taciturni , ac ratiocinatores ; 
contra phlegmatici timidi , pufillanimes, 
excordes, avari. 

. §.13, Atque hine facile eruitur horum 

omnium propeniiones & judicia debere 
efle varia . Nam primi funt magni pro-? 
miffores , fuperbi , audaces , vafri , ambi- 
tiofl. Secundi apti, nati ad venerem, ad 
vinum , ad libidinem , ad ludos , brevius 
ad un iverfa , qu® fenfus alliciunt , & mul- 
cent : itcmque funt.hilares , ac ftrenui 
milites , conflantes , liberales , fociales , 
qd grandia quoque fafti . Melancholici 
ftmt mentis coufufe , laboriofi , diffiden- 


Digitized by Google 


Mentis ortu , ac progreJJib. ior 
tes atque acerrimi judicii . Phlegmatici 
denique funt natura pavidi , pufillanimes , 
fuperftitiofi , fervi nati , confufi , fuperfi- 
ciales, ignavi. 

§.14. Qua: cum ita fint, neceflario fe- 
qui debet, quod circa idem objeftum his 
omnibus obferyatum , non aeque judicare 
poflint . Itemque idem periculum fangui- 
neis videbitur nullius momenti , melan- 
cholicis magnum, phlegmaticis maximum. 
Similiter eadem res uni efle debet ma- 
gna:. voluptati; alteri vero maximo dolo- 
ri. Praeterea idem ac£ufatus, ab uno ex- 
cufatur , ab altero damnatur ad mortem , 
a tertio ad crucem , ab ultimo ad remos. 
Unde igitur tanta judiciorum diverfitas , 
tiifi ab ideis variis ; unde idearum varia- 
tas , nift ex fenfationum diverfitate ; unde 
tandem haec varietas , nili a temperamen- 
tis , ad quod nifi mens advertat , .non 
aequo judicabit Iove , fed potius fecundum 
propriam conftitutionem . 

§. 1 5. Tertius noftrorum errorum fons 
in pafiionibus confiftit : Primo quotquot 
funt in homine pafliones , omnes ad li- 
lium fui ipfius amorem reducuntur; hinc 
eft quod noftra judicia femper ad hoc u- 
nicum atque indeclinabile obje&um refe- 

G 3 ran 


102 LeElio 111. De errorum 
rantur . Hinc quoque eft, quod in noflris 
judiciis non aliud legitur , & obfervatur, 
quam quo nos temperamento dominamur, 

& quo amore nos ipfos diligimus .Legatur 
hiftoria Civilis ad hoc evidentiflime com- 
probandum, e* qua videbitur, ob proprium * 
amorem filios Patribus , Patres filiis ne- 
cem intulilfe < Cognofcet le&of ex ea pe- 
ne innumeros amicos, fyifle proditos, fan- 
diora jurajuranda non fervata* leges vio- 
latas , foedera fancita perrupta : cognofcet 
innocentium milliones unius ambitioni , 
vel avaritis , vel crudelitati * vel gloriae, 
vel ftupiditati immolatos fuifle * Quid mul- 
ta ? Omni tempore* quocunque Joco uti- 
litas privata utilitati publicae femper pra:- 
valuit, 8c praevalebit . Nonne hxc eft er- 
rorum fons, & origo. 7 

§. 1 6. Quod de Tui i pfius amore didunt 
efi: > identidem de fingulis animi paflioni- 
bus fecUndariis dici poflet . At quis dinu- 
merare poterit univcrfa Intelledus errata, 
quae ex odio , timore i ambitione * fpe , 
immodica laetitia* defiderio * ira , audacia, 
timiditate , ceterifque animi modificatio- 
nibus orta funt , ac quotidie oriuntur ? 
Loquacem Fabium, ut ille ait, delalfa- 
rem , fi vellem ea omnia fingillatim per- 


T 


Mentis ortu , ac progrejjib. 103 
fgqui ; at pauciflima dicam ad Tyronum 
captum, qui rerum multitudine ilon funt. 
obruendi < 

17* Odium nihit aliud eft , quarrl no- 
ftri ipfius amoris reaftio ad malum prje- 
fens, five reale, five imaginarium. Quas 
animi affe&io hanc vim habet, ut ex par- 
te una inimicorum qualitates bonas nobis 
jufto minores reprasfentet, malas vero plus 
sequo augeat. Legantur Ciceronis Philip- 
picae, atque orationes illae, quas in Ver- 
rem * & in Catilinam habuit. 

§. i8w Timor eft quzdam aftimi fenfa- 
tio^ quae vel ex mali praefentis , vel fu- 
turi idea oritur; quae fic animum contur- 
bat, atque rationem concutit , ut mala 
etiam minima, ceu maxima, atque ine- 
lu&abilia conci piat. Legatur in Livio Ro- 
manorum pallor ex Annibalis* atque ul- 
timi Herennii Samnitis acceflu ad portas 
Urbis i Quid multa ? tionne Pompejum * 
& Brutum ipfum confecit imaginarius ti- 
mor ? quis vero recenfere poterit exerci- 
tus amiffos i ftPeniios duces denecatos , ur- 
bium , atque Imperiorum everfiories ex 
una immodici timoris idea exortas ? Po- 
pulorum fane omnium annales hujufmodi 
exemplis fcatent. 

G 4 



^ Qigitized by Google 


104 Leftto III. De errorum 

§. 19. Lstitia vero eft illa animi gra- 
ta commotio, qu* vel ex bono praefenti, 
vel quam proximo fentitur. Sed haec ita 
fenfus demulcet, atque mentem occupat, 
ut ha;c quali furore correpta de objefto 
falfe dijudicet , nana judicium fequitur 
femper laetantis irritationem , obje&ique 
• magnitudinem ; adeoque gaudentium judi- 
cia nequeunt efte libera, conliderata, fe- 
ria . Praetereo reliqua partionum errata , 
ne fim in re tam manifefta , nimius . 

§. 20. Sequitur attentio , quae uti me* 
moriae velbti fulcrum , ipfa quoque in er- 
rores labimur . 1. Decipimur, cum atten- 
tio fit finita , & fi ea in varia objefta in- 
ter fe diverfa dirtrahatur, minuitur; pro- 
indeque deficere debet cuique obje&o ne- 
ceflarius attentionis gradus , en tantarum 
fallaciarum origo, en quadam mentis ftu* 
piditas, judiciorumque falfitas, atque he- 
betudo . 2. Attentio perfa:pe uni tantum- 
modo obje&o adhaeret , & reliqua nos i- 
gnorare facit. 3. Ipfa augetur, minuitur- 
ve , pro ut noftra utilitas eft major , vel 
minor. 4. Ex attentionis defeftu de re- 
bus , etiam involutis , judicium ferimus , 
quin ideas , earumque relationes fciamus . 
5. Ex attentionis defe&u tot ac tanta 
: .v , prae* 

; 

• « * # 

t 


Digitized by 


Mentis ortu , at frcgrefftb. Ift$ 
praejudiciorum genera > ac tot hominum 
ftupiditas 'derivanda eft. 6 . Ex ipfa vo- 
luntatis alienatio, mentis diftra£lio , judi- 
ciorum praecipitantia non modo apud po- 
pulum , fed penes ipfos viro§ literatos • 
Nonne haec funt errorum fons , atque 

origo ? „ . 

§. 21. Reflat, ut extremo loco de fen- 
fu morali dicamus , ejufque fallacias often^ 
damus . V erum cum hic fenfus fit omni 
reflexione , quolibet examine , & quibuf- 
vis praejudiciis anterior * hinc nequaquam 
ab eo decipimur» At profequamur reli- 
qua mentis errata» 

C . ■ A P. IV. ' 

• t 

De erroribus ad mentis affus relatis » 

§.22. T ris cogitans , judicatrix* ac 
V ratiocinatrix eft tam invo- 
luta , atque difficilis , ut quafi impoflibi- 
le fit omnium errorum analyfim juxta 
univerfos mentis a£lus hic exhibere . Qua- 
propter confueta ratione praecipuos tan- 
tummodo attingam * 

§. 23. Mens errat * dum fenfationes 
concipit tanquam res realiter in ©bjeftis 


io 6 Letlio III. De errorum 

exiftentes. Hinc judicamus dolorem eflfe 
in cultro , faporem in ficubus , dulcedi- 
nem in vino * frigorem in aqua , calo- 
rem in igne . 2. Dum fenfationes , quas 
ut centies diftum eft i funt relate , haben- 
tur abfolutse , hinc dicimus fua natura 
bonum * vel malum aliquod obje&um , 
quod tald eft duntaxat refpe£tu rioftri . 3. 
Id ipfurri diceridum quoque eft de volup- 
tatibus, ac doloribus, qus non funt nili 
totidem rea&iones tiobis confonse , vel 
diflonas, ddeoque nobis folis tiiric tempo- 
ris relate 4 Nihil enim in ipfis quidquam 
abfolutuni concipiendum eft i 44 Decipi- 
mur dum ideas abftra&as , ut Dei , ho- 
minum , Sc corporum aSiones habentur 
ejufdem generis i licet toto coelo inter 
fe diftinguantuT * 

§. 24. Item durii ideas fpirituales 
putamus materiales , uti funt Angeli , 
Dsmones, 8 c c. 6 . erramus dum qua: vi- 
nita funt , feparata judicamus ; & cotitra 
quae fola mente fepararitur , natura con- 
•jun£Ia putamus 4 Primi generis errata funt 
tot Poetarum fabellae ^ atque commenta. 
Secundi autem gerieris * funt tot Roma- 
norum Dea: , & Dii , ut juftitia i Viso- 
ria , Fortitudo , Februa , Jupiter Termi- 
nalis, 


Digitized by Google 


Mentis ortu , ac progrejjtb. icj 
liatis , Feretrius , & c. 7. falfe judicatur, 
fi relationum ideaj ignorentur , ut in ma- 
lorum origine ; in Dei natura , pradcien- 
tia . 8. Etiarri falfo judicatur * fi hypo- 
thefes habentur vera», priufquam ad pra- 
xim revocata; fuerint . Hujufmodi funt Pla- 
tonis ideaj innata;, noftra intuido in Deo, 
qua; Malebranckio placuit * Woowardi , 
Wiftoni j & Burnct fyftemata , aliaque 
hujufce commenta pene infinita , potius 
delirantium fomnia,quam Philofophorum 

opiniones . ■ t 

§.25. His. 9. additur, quod ex medi- 
tationis defe&u facile erramus ; 10. Si 
ut abfolute accipiantur , quae ex quo- 
dam circumflandarum concurfu intelligenda 
funt * Hinc male quis ntentis gradus ex 
fortuna determinabit . 1 1» Facile decipitur 
fi a particulari idea ad univerfalem fla- 
tim afcendatur, quin omnes fpecies & 
genera percurrerit * Quis enim dicet li- 
terulis grajcis imbutunl etiam cordatum 
efle virum, & folida , magriaque cogi- 
tantem? quis Philofophum putabit etiam 
bonum agricalam ? quis denique Cafuiftam 
etiam Theologum, philofophum, hiftori- 
cum , atque aeconomicum ? 

§. 2 6 . Praeterea .12. decipimur , dum ea t 

quas 


16 $ Lectio III. De errorum 
qux non intelligimus , infipienter , atque 
obftinato animo negamus . 13. Decipi- 
mur , cum ea quaj nobis funt contraria , 
fpernimus, minuimus , damnamus 14. no- 
vitatis amore : 15. Scepticifmi fpiritu in- 
confiderato : 16. Erratur ex argumenti a- 
nalogia, five ex rerum fimilitudine : 17. 
Ex libertatis abufu : iB. Ex nimia curiofi- 
tate: ip. Ex nimio defiderio nos diftin- 
guendi a reliquis hominibus faltem ejuf- 
em ordinis: 20. Ex partium ftudio,quod 

3 uibufdam temporibus , ac locis nos lu- 
ificat : 21. Pro privato emolumento , 
quod nos oblivifci facit ipfa naturae liga- 
mina , ut liberemur ab interioribus fen- 
fationibus moralibus . 22. Denique quo- 
dam ambitionis fpiritu , quo in noftro 
cerebro veluti mundum univerfum conci- 
pimus , cujus nos centrum evadimus , lae- 
tamur dum aliorum opiniones circa nos 
gyrant, atque ceu deliquia pati obferva- 
mus . 


( 


CAP. 


Googl 


Di 


Mentis ortu , ac progrejftb', iop' 

C A P. V. 

i 

jD* erroribus ad animi ftgna relatis i 

§.27. OUnt voces, aut vocabula to- 
tidem animi inftrumenta , 
vel rerum figna. Cum autem voces con- 
fiderari poflint tam folitariae , quam fi- 
mul jun&ae , tum fimplici tum compoti- 
ta ratione , hinc fit , quod totidem mo- 
dis in iifdem intelle&us errare poterit , 
ut ex fequentibus. 

§. 28. Primo erramus cum vocibus uti- 
mur , quae pmnis omnino fignificationis 
funt expertes , ut entelechia , quam adhi- 
buit Ariftoteles. 2. Cum utimur vocibus 
ex fe clariflimis , quae tamen unione 
fiunt obfcurae , ut circulo - — Quadratus, 
corpus — fpirituale . 3. Si voces adhibea- 
mus ambiguas , ut anima , cujus idea va- * 
ria philofophorum placita fequitur: 4, Si 
putemus abfolutas voces , quae funt vere 
relatae , ut pulcritudo , deformitas , vitio- 
fitas, juftitia. 5. Erratur, fi eidem voca- 
bulo eadem vis tribuatur , etiam in ma- 
xima locorum , ac temporum diftantia , 
yt pileus , calceus , navis , theatrum : 6. 

Si 


Digifeed by Google 


fio LcRio Itl, De errorum 
Si verba nova , yel metaphorica , vel 
cmphatica adhibeantur , quin fit neceffa- 
rium. 7. Si vocibus utamur vis indeter- 
minata?, ut odium, amor, voluptas, do- 
lor, fenfatio, qux temperamentorum , at- 
que habituum ratipnem conftantiffime fe- 
quuntur. 8. Si termini adhibeantur, qui 
res minime intelligibiles defignant , ut 
infinitas, xternitas, preatio, annichilatio , 
<p. Si eidem voci eadem vis tribuatur , 
Ut libertas divina , & humana; intelligen- 
tia divina , & humana , qux non debent 
effe unum idemque , licet vulgo confun- 
fantur , 

§. Quantum vero ad fimplicem vo* 
cum unionem , qux alibi difta eft pro- 
poli tio, multipliciter in ea mens errat . 
I. Dum reputat quafdam propofitiones ve- 
ras , quae fua natura funt falfx , ut ma- 
teria cogitat , qux videtur effe adfirmati- 
• va , fed tamen eft negativa . Contraque 
dantur alix propofitiones , qux videntur 
effe negativx , attamen adfirmant , ut 
triangulum non eft fphxra f 

§. 30. Secundo loco errat mens fi fal- 
fa eft propofitio , veluti fi attributi no- 
men pro fubftantia ponatur , ut extenfio 
eft corpus. 3. Si vox phantaftica pro cor- 
poris 


Uigitized by Google 


Mentis ortu, ac progrejjibi nr 
poris voce accipiatur , ut fpeRrum eft 
corpus , umbra eft mobilis, 4. Si quali- 
tatum nomina , vel potius voces abftra- 
Rse habeantur pro rebus jrealiter exiften- 
tibus , ut fpecies , genus , univerfalitas , 
infinitas. 5. Si ex pauciflimo propofitio- 
num contingentium numero, fine ulla in- 
duRione, ftatim univerfaliter concludatur, 
ut- aliquis Italus eft fagax , aliquis Gallus 
eft fagax , aliquis Germanus eft fagax . 
Omnes ergo Europafl funt fagaces. Item- 
que aliquis metaphyficus fuit irreligiofus 
ac vifionarius. Omnes igitur metaphyfici 
funt irreligiofi , ac vjfionarii, 

§.31. 6. Itemque erratur, fi ex dua- 
bus propofitionibus contradiRoriis, habean- 
tur vel ambae verse , y e l ambae falfae . Ut 
omne quod eft in univerfo eft ordinatum. 
Aliquod in eo non eft ordinatum. Qua- 
mm prima cum fit neceflario yera, alte- 
ra efle debet fataliter falfa , alias idem 
elfet, & pon effet. 7. Si ex duabus pro- 
pofitionibus contrariis contingentibus , al- 
tera habeatur neceflario vera , altera ne- 
ceflario falfa , cum efle poflint vel ambae * 
verae , vel ambae falfae , ut omnis homo * 
eft doRus , nullus homo eft doRus . 8. 

$i duas propofitiones fubcontrarias habean- 

v tur 


Digitized by Google 


'ili- Lettio III. De errorum 
tur ambas falf* , cum efle poflint amb*) 
vera: , ut aliquis homo eft: utilis patrite ^ 
aliquis homo non eft utilis patriae. 

§.32. Praeterea. 9, Erratur, tam in 
rerum definitionibus , quam in earundem 
divifionibus ; veluti fi definitio nominalis 
habeatur ut realis , atque effentialis , ut 
geometria eft ars dimetiendi terram : ft 
aliqua peculiaris nota omittatur, ex qua, 
ea res a ceteris diftinguitur, ut homo eft 
animal bipes : fi vocibus indeterminatis 
utamur , ut Deus eft intelligens , nam 
praeter Deum , etiam homines , intelli* 
gunt : fi vocabula adhibeantur , quae mi* 
nns fignificant , ut homo eft animal do- 
£tum, funt enim etiam homines ignavi: 
Itemque definitio eft erronea , quotiefcun* 
que cum re definita non reciprocetur , 
aut non invertatur : fic omne corpus eft 
extenfum . At non omnis extenfio eft 
corpus : & fic omne trigonum eft figura 
plana . At non contra . 

§.33. Praeterea eft erronea definitio, fi 
vocibus obfcuris enuncietur . Ut anima 
eft monas cogitans . Itemque fi voces fint 
lynonimae , ut infinitum eft illud , quod 
eft finibus expers . Similiter immenfum , 
quod dimetiri -haud pofiimus . Erronea 

quo- 


Digitized by Google 



Mentis ortu , /tr prrycjftb. '113 
quoque eft ii terminis vagis , atque im- 
plicitis ; fi metaphoricis , ii translatis, ut 
fpiritus , anima , juflitia . Erronea et- 
iam fi negative aliquid definiatur , ut 
fpiritus non eft corpus . Erratur infuper 
fi definitio non conflet ex genere, & dif- 
ferentia . Primi generis eft haec : tempe- 
rantia me confervat : ingluvies vero me 
definiit. Secundi generis eft haec altera : 
beneficentia eft habitus bonus . Id ipfum 
efficiunt cetera» virtutes politica: . 

§. 34. Erratur etiam fi rei defcriptio 
pro definitione eflentiali habeatur, ut ho- 
rologium eft machina , qua: horas diei 
defignat . Poftremo loco erratur , fi quis 
voces abftraflas, & natura fua indefini bi- 
les definire velit, ut aeternitas, Sc cetera. 

§. 35. Quantum autem ad divifionerh, 
erratur primo, fi totum ita in fua membra 
dividatur, ut unum in altero includatur, 
ut fi maffam populi in Ecclefiaflicos , 
Fratres, & faecularcs dividas . 2. Si totum 
in partes tam valde difpares, ira ut com- 
ponentes fint ad extremum diverfa: , ut 
fi regnum Neapolis in duas duntaxat pro- 
vincias dividas , in terram laboris , & 
reliquum regni. Id ipfum dicendum efl , 
fi in minimas particulas concidatur , ut 

H fi re- 


114 LefUo 111 . De errorum 
fi regnum in mille provincias dividatur : 
erratur denique fi in entium ficata , ali- 
quis terminus eflentialis omittatur, ut in 
plantarum ferie quercus, & in animantium 
genere , lupus , vel leo , vel agnus , vel 
homo. 

f '( T w -%' . 

C A P. VI. 

“ . - 

De erroribus ad argumentandi modum relatts i 


§• 3^* OYllogifiiu» pluribus modis po- 
O teft cflc vitiofius ac proinde 
errorum fons. i. Si plures , quam tres 
terminos contineat ; idque accidet primo 
ob vocum ambiguitatem , ut populus ex 
terra creficit : multitudo autem hominum 
eft populus , Ergo ex terra creficit . Se- 
cundo ob fenfus divifionem , ut mus ro- 
dit cafie^m . Mus eft monofiyllaba . Ergo 
tnonofiyllaba rodit cafieum . 3, Si in ma- 
rori propofitione idem terminus eft cau- 
la\ in minori vero eft effie&us , ut ma* 
gnu^. fciendi amor efficit hominem do-, 
flum . y Paupertas vero excitat magnum 
fciendi \morem. Ergo paupertas efficit 
hominem do&um . 

§, 37. Item fyllogiftnus eft fallax , (i 


Digitized by 



1 


Mentis ortu , ac progrejftb. 1 1 5 
medius terminus faltem fdmel non fuma- 
tur univerfalis . Ex. g. aliquod animal efl 
leo : aliquod animal eft homo . Ergo a- 
liquis leo eft homo. 

§.38. Tertio fyllogifmus eft erroneus, 
fi conclufio fuerit praemiflis univerfalior . 
Ex. g. Omnis circulus eft . 4. Angulis re- 
£lis aqualis. Circulus autem eft figura 
plana . Omnis itaque figura plana ajqui- 
valet quatuor reftis. Similiter : omnis ho- 
mo ratiocinatur : omnis autem homo fen- 
tit : Quicunque igitur fentit, etiam ratio- 
cinatur . 

§. 39. Erratur quoque fi ex praemiflis 
negantibus aliquid velit affirmative con- 
c u 'eretur: Arabes non funt Chriftiani: Itali 
non funt Arabe. Ergo Itali funt Chri- 
ftiani . Et contra , fi ex pracmiflir affir- 
mantibus velit negative concludere , ut 
africani funt natura inertes . Europaei funt 
laboriofi. Africani igitur non fune Eu- 
ropaei . 

§.40. Itemque erratur vi afpirationis , 
ut quicquid amas, pon comedis. Sed pi- 
fces hamas . Pifces ergo non comedis . 

§.41. Praeterea fyUogiftnus eft fallax, 
fi pro caufa quidquam ponatur , quod 
reapfe non eft caufa ; Hac fallacia dici- 

H 2 tur: 


ii 5 LeHio III . D<r errorum 

tur : non caufa pro caufa . Ex. g. litera- 

rum ftudium breviorem reddit vitam .- 

§.42. Erratur etiam, fi pro demon- 
ftrato habeatur , quod eft in quaeftione . 
Sic fi quereretur, num terra fit univerfi 
centrum , aliquis diceret : Illud eft totius 
univerfi centrum , in quod univerfa na- 
ture corpora gravitant . Verum omnia 
corpora tendunt ad terram . Terra itaque 
eft univerfi centrum . 

§.43. Vitiofus eft pariter fyllogifmus , 
fi alicui fubftantiae abfolute tribuatur , 
quod eidem per accidens convenit , ut 
Planetx , quia opaca corpora, funt , inco- 
lis frequentiffimi , ut terra , quam nos 
incolimus. 

§. 44. Itemque eft erroneus fyllogifmus , 
fi adverfantium rationibus etiam falfis y 
quibus nos urgent , utamur ad eofdem 
refellendos , ut noftri majores Gentiles 
refellebant cum ipfis. eorum libris fibylli- 
nis , apoeogryphis . 

§. 45. Erratur porro in exemplo , fi 
ex re nota ad incognitam deveniatur,' fine 
ullo terminorum nexu , ut fi dicas : lu- 
xus , qui ftatum monarchicum vivificat, 
etiam Reipub. eft- maximo emolumento. 

§,46. Erratur in enthymemate ob i- 

dem 


Digilized by Google 


A 


Mefitis ortu , tic progtejftb» 117 
dem principium, ut Dux Valentinus om- 
nem Eccleliae ftatum a tyrannis illius x- 
tatis vindicavit. Fuit ergo maximus mi- 
litum Imperator . 

§.47. Erratur denique in forite, fi ex 
multarum propofitionum ferie crefcente , 
falfitas poftremo eruetur. Ex. g. ex ter- 
rx partibus europa eft omnibus cultior . 
Europae partibus Italia . Ex Italia; regio- 
nibus regnum Neapolis. Ex regni Nea- 
polis provinciis Campanea Felix . H<ec 
igitur omnibus terrae partibus eft cultior. 
Ex quo videtur, quod. 

§.48. Sorites ab antiquis diCta argu- 
mentatio irrefolubilis , revera fit ejufmo 
di . Nam cum minutis additionibus , vel 
detractionibus ex una propofitione maxi- 
me manifefta fenfim fine fenfu adverfa- 
rius ad affirmandam falfitatem transfertur. 

t "rlp 

•v ^ 'H 

- •• -v 

‘ * * - • ' • . 

. i • . * t 


LE- 



■Dlg^izep by Google 


n8 * * 



LECTIO IV. 


DE VERITATUM ORTU, EARUMOUE 
PROGRESSIONIBUS. 

Utinam tam facile vera invenire poffem , 
. quam falfa convincere . Cic, de nat . 

. Deor. lib. i. 

C A P. I. 

De quorundam vocabulorum definitionibus 

Rraecipuis errorum , at- 
que infcientiae caufis e- 
nodatis ; explicatifque 
modis , quibus utraque 
declinari poflunt , reli- 
quum eft , ut poftremo loco de veritate 
tra&emus , fcilicet quo pafto ea inve- 
niatur, ipfaque inventa aliis vel viva vo- 
ce, vel fcriptis explanetur. Ideo a voca- 
bulorum dennitionibus exordiamur. 

§.2. Primo noftrorum judiciorum con- 
formitas vel cum objeftis exterioribus , 

■ l , vel 



Digitized by Google 


L.1V. De verit. ortu, earumq.pro^refl 1 1 p 
vel cum eorundem relationibus , veritas 
nuncupatur. Ex. g. ovis elt animal na- 
tura manfuetum . Itemque auri gravitas 
elt major argenti gravitate . 

§. 3. Secundo noltrorum judiciorum ob- 
jefta , vel funt realia , vel idcalia . Ex 
primis objcttiv * , five Logica • ex fecundis 
abflra&a veritates exoriuntur . Primi ge- 
neris elt haec : Lupus efi equo fertior . 
Secundi vero elt haec altera : littea eft 
quantitas duntaxat longa. 

§.4. Tertio noltrorum judiciorum con- 
formitas, vel ita eft,. ut nemo lunus de 
eadem dubitet, & dicitur certa , ut fex- 
eft o£to minor : vel funt pro contraria 
parte dubitandi rationes fufficientes , & 
tunc veritas dicitur probabilis , ut Impe* . 
rium regium eft csteris imperandi formas 
praeftantius vel certitudo non eft talis , qua- 
lis videtur , & dicitur ad parent , ut remi 
fraftio in aqua. Vel reapfe elt talis, qualis 
videtur , & vocatur • abfoluta , 8c realis . 
Ut aurum eft aqua multo ponderofius 
§. 5. Itemque probabilitas , vel $b au- 
ctoritate pendet , 8c dicitur hijlorica , vel 
a rerum eflentialibus , ut Luna; incolae . 
Prima eft eftrinfeca , altera intrinfeca . 

§. 6. Utriufque certitudinis nota ‘eft e- 

H 4 


< vi- 


120 Lefl. IV, De veritatum ortu , 
videntia, fcilicet propofitio quidam , ita 
cx fe manifcfta , tit fataliter nos deter- 
minet vel ad aliquid affirmandum , vel 
negandum , ut totum fua qualibet parte, 
eft majus . 

§.7. Infuper evidentia, alia eft pbyfi* 
ca , alia metaphyfica , alia moralis. Prima 
in rebus fenfibilibus ; fecunda in abftra- 
ftis ; poftrema in narrationibus habet lo- 
cum . Etenim quazvis certitudo vel feu- 
fuum , vel ratiocinii, vel denique au£lo- 
ritatis eft .filia . Prima dicitur fenfibilis 
iive Logica ; fecunda difcurftva , five ab • 
flratta , ultima vero moralis. Ad primum 
genus refertur rerum corporearum exiften- 
tia ; ad fecundum genus axiomata meta- 
phyfica , ac Mathematica ; ad tertium au- 
tem omnes hiftorica: narrationes . 

§.8. Ex his omnibus facile intelligi- 
tur , primo falfitatem effe noftrorum ju- 
diciorum difconvenientiam ab obje&is ex- 
terioribus , vel ab earundem relationibus, 
ut fi teftudinem equo haud multo majo- 
rem judicarem. 

§. p. Secundo intelligitur , dubietatem 
in xquali rationum contrariarum momen- 
to confiftere , ut omnia infefla ex ovis 
produnt# : . > 

§-j#. 




Digifeed by Google 


Earumque progrefftbus . 12 1 

§. 10. Tertio quoque intelligitur, quod , 

ex duabus propofitionibus una elfe poteft 
altera probabilior ; unaque altera verifi- 
miiior. Primi generis eft haec : Cupcrni- 
ei hypotbefis eji fyjiemate Tyconis proba- 
bilior . Alterius generis eft fequens : Re- 
di opinio eji vero fwiilior , quam illa Le- 
•wenoekH . Quibus ita i:itelle£lis , priuf- 
quam invenienda: veritatis regulas in ma- 
dium proponam, opera pretium duco quae» 
dam de ipfa veritatis nota , five criterio 
adumbrare. 

C A P. II. • •- 

De veritatis cujufque generis nota • - 

, • # . . > t • • \ 

§. 1 1* T 7"Eritatis nota ab aliis in • 

V . Tolis fenfibus , ab aliis in 
fola mente, ab aliifque denique in utrif- > 
que ponitur . Cartefius. vero in rerum e- * 
videntia . Ex quo fit , quod Cartefio eft 
certum quicquid eft evidens . Contraque 
omne evidens eft quoque certum. Qua- 
propter evidentia certitudinem , & haec 
illam efficit . 

§. 12. At fi Cartefius interrogetur, ei- 
que dicatur . 1. Quicunque judicat , ac . 

^ ac 


Digitized by Google 


122 LeSl. IV. De veritatum ortu, 
ac ratiocinatur, putat fe clare, atque evi- 
dentiflime percipere , ac judicare , quis 
itaque evidentiam ipfam tutam reddit : 
quis meam , quis aliorum evidentiam in 
tuto ponit , cum ipfa fenfibus , ac cujuf- 
que lumini fit proportionalis ? 

§.13. Itemque,ii evidentia omnia cer- 
titudinum genera tuta redderet , primo 
ipfa non deberet habere gradus ; at eviden- 
ti* phyfic® pr*ftat mathematica , phyfi- 
ca autem morali praevalet. 

14. Praeterea fi evidentia exifteret , 
nufquam efle deberent in collifione 
du* evidentiae. At fuperfleies taftui con- 
vexa eft oculo plana : quod eft fal vifui 
eft: faccharum palato. Ipfeque Jacob erat 
Efau taftui, Jacob autem Jfaaci auditui. 
Quid denique multa? Quilibet fenfus cum 
fe ipfo confligatur . Qui pi&uram adfpi- 
cit, videt in ea antra , fluvios , urbium 
rudera , pontes , praeliaque magis minuf- 
ve diftantia , attamen eadem & plana te- 
la omnia limitat, ac definit. 

§. 15. His omnibus addi poteft . 1. 
Quod corporum exiftentia ex fenfibus ha- 
betur. At hi omnes jam demonftrati funt 
fallaciflimi . Ipfa itaque corporum exiften- 
tia videtur- e fle incerta . 

§. 1 6. 




Digitized by Google 


Earumqne progrejjibus l 123 

16. Secundo ft daretur certitudo, ea 
eflet omnium temporum , ac locorum . 
Verum ipfa eft relata, haud abfolura. 

17. Si ipfa exifteret faltem uni ei- 
demque homini videri poflct eadem . 
At noftra fenfuum conftitutio , mutabili- 
tas, atque ipfum mentis lumen mutantur 
perpetuo. Nequit itaque efle eadem . 

18. Denique fi evidentia certitudinis 

eflet nota , ea efle deberet veritas primi- 
tiva , quaz .mihi deberet oftendere fecun* 
dariam ; verum Cartefius dubitando ad evi~ 
dentiam pervenit . Dubium itaque potius, 
quam evidentia eft certitudinis cujufque 
generis nota. Hinc Ariftoteles primo me- 
taphyficorum libro fcripfit nos dubitatio- 
ne veritates pofle confequi. Dubitationes 
enim funt veluti quidam nodi , quos ft 
quis non videat , (cientia: five veritatis 
non eft capax . At hoc pofito nonne 
eflet perabfurdum ex dubio fcientiam 
prodire ? J 

§. 1 p. Ex quibus facillime eruitur , 
quam inconfiderate nomen doftiflimi , & 
fapientiflimi , non dicam Galilxo , Leib- 
nitzio, Newtono , fed cuilibet alteri tri- 
buatur. Quis enim omnia (civit, aut fci- 
re ppteft? , , 

§. 20. 


Digitized by Google 


124 Lc&, IV, De veritatum ortu , 

§. 20. Sed ex huc ufque expofitis , ne- 
mo velim deducat, non dari cujufcunque 
generis veritates. Nam etfi veritas abfoluta 
nobis defit, non autem relata , qua pro- 
pe infinita fcimus . Revera qui poterit 
dubitare, de tot corporum, quibus undi- 
que premor , exiftentia ? Nihil refert , 
quod materiae natura, vires, energia, & 
combinationes me lateant , cum ad ho- 
rum omnium exiftentiam comprobandam 
mihi fufficiant folas mei animi interio- 
res commotiones . Exiftit ergo certitu- 
do phyfica 

§. 21. Itemque cum homines inter fe 
convenerint fignis 4, 10, ioo. illas in- 
dicere quantitates , in quibus numerus ti- 
nus, quatuor, decies, & centies repetitur, 
quis me poterit reddere dubium, centum 
eflfe decuplo majorem numero decem ? 

§. 22. Poftremo antequam ego Romam 
ivifiTem, hilari animo de ejus rebus pere- 
grinis loqui audiebam . Quum viferera , 
eandem inveni, ut millies & audiveram, 
& legeram . .Quaero 11 id dpfum mihi di- 
catur de .Mediolano , de Florentia , de 
Bononia, deque Veneriis, eccur narranti 
non credam ? Itemque hiftoricis antiquis 
de Babiloniis , Hetrufcis , Samnitibus , 


Digitized by Google 


E arum que pro^rejjtbus 125 
• Tarentinis , Gallis poft tot fecula jam 
elapfa tam multa narrantibus fidem ha- 
bebo? Praeterea tot recentiflimis hiftoricis 
afferentibus effe antipodas, Indos , tam o- 
rientales , quam occidentales , aliofue non 
credam ? At haec denegare , infani eft . 
Exiftit itaque evidentia, quacum verita- 
tum cujufcunque generis certitudo facilli- 
me nobis innotefcit . 

c a p. m.\ 

De veritatis natura , ejufque diviftone .’ 

§.23. ✓^VMnis propofitioex fe confiderata, 
V^/ vel efl vera , vel falfa . Ad nos 
autem relata vel eft nerta , vel incerta . 
Etenim nos concipere poffumus majofem , 
vel minorem relationum numerum inter 
duas ideas , quae ’ eafdem ligant . At fub 
primo afpeflu nullius effet utilitatis : ju- 
vat itaque veritates fpeculari fecundum no- 
ftras cognitiones. Hinc veritas fuperius 
definita fuit : quaedam noftrorum judicio- 
rum congruentia cum rebus , vel cum ea- 
rundem relationibus. 

§.24. Quod fi veritas eft noftrorum judi- 
ciorum cum obje&is exterioribus conformi- 

tas, 


V 


Digitized by Google 


ii6 LcEl. IV. De veritatum ortu , 
tas , ipfa igitur eft dependens .’ Nam ubi 
defunt fenfationes , deefle quoque debent 
cogitationes ; atque ubi deficiunt cogita- 
tiones deficere etiam debent veritates Lo- 
gic*. Contra veritates aetern* in rerum 
relatione conftabilit* Dei voluntate , qux 
natura fua immutabilis, etiam noftris co- 
gitationibus omnino deftruftis, exiftunt . 

§.25. Ulterius idearum obje&um duplici- 
ter menti noftrae eft conforme, vel inte- 
rius, vel exterius . Namobje&um, ad quod 
cogitamus; vel ex noftra ipfa cogitatio; vel 
exiftentiam realem habet . Prima veritas 
dicitur 'interior , altera exterior . Ex quo 
fequitur, quod omnis veritas exterior fit 
quoque interior. At non contra. 

§. 26. In veritatum porro inveftigatione, 
vel a principiis eas deducimns; vel ab eo- 
rundem conclufionibus . Primo modo ad 
veritates pervenimus intuitionc ; alio mo- 
do vero ratiocinatione. Ex quo fit, quod 
duo veritatum genera habeamus . Primum 
eft veritatum objettivarum , five intuitiva- 
rum. Altera vero abJhaSta , & difcurfiva y 
qu* in idearum connexione confiftit . 

§.27. Ex quo facile deduco, omnes fcientis 
eundem certitudinis gradum habere polfe, ' 
nam quot quot fcientiaj , artefque dantur, 

uni- 


\ 


Digitized by Google 


•l 


EcrUmquc progrejjtbui 12 7 
Unlvefa; logicas veritates continent adeo- 
que evidentias capaces. Hinc ethica, me- 
taphyfica , Politica , aliasque demonftrari 
quoque poflimt. Reapfe ^Ethicas auSor 
quinque libris comprehenfas. impietatem 
fuam ex falfis priilcipiis oftendit . Iden- 
tidem fecit Hobbefius ; denique Wolfius 
univerfa. ejus perquam prolixa opera e- 
tiam methodo mathematica confcripfit . 

§.28. Itemque in hac tanta rerum varieta- 
te, fervatur quidam ordo, qui Dei volunta- 
ti eft omnino conformis; hujufmodi veri- 
tas dicitur metapbyfica , Qua; fane veritas 
cft prorfus extrinfeca , nullimode depen- 
dens a noflris cogitationibus , ideoque eft 
abfoluta, atque asterna. 

§.2 9. Poftremo veritas moralis aliorum 
fidei innititur , nempe ipfa eft , fpiritus 
noftri perfuafio narrantium auftoritate con- 
ifabilita . 

§. 30. Ex his , quae ha&enus fumma 
cum brevitate expofui , apertiflime erui- 
tur , quod veritas fit tanquam totum 
quod ex omnium relationum complexio- 
ne deducitur , quas funt inter ideas . Ex 
his quoque intelligitur , quod fi omnes 
idearum connexiones , vel contradi&iones 
nobis innotefeaut , tunc habebimus veri- 


4 


Digitized by Google 


„128 Lctt. IV. De veritatum crtu , 
tatis certitudinem . At fi {"dummodo to- 
tius aliquam partem agnofcamus, non e- 
rit veritas, fed probabilitas . Qua: ita de- 
libatis, reliqua profequamur. 


V. 


IV. 


De certitudine tam intuitiva , quam demo - 
flrativa , probabili, 

^• 3 I,_ 0 ^^ nc ’P'° met h°dus eft via,five or- 
. . j do , quo vel incognita invenimus; 
vel inventa aliis communicamus. Quibus 
in re vel a partibus ad totum ; vel ab hoc 
ad illas proceditur. Si primum, metho- 
dus dicitur analytica , fi alterum fyn- 
4 et hic a . • 

§.32. Primus modus ex rebus manifeftis, 
& fimplicibus procedit ab obfcuras, compo- 
fitas , & implicitas. Contra alter: ut ia 
corporis humani anatome , fi omnium 
primo difquiram univerfa fluida , deinde 
folida , ex quibus poftremo deducam , cor- 
poris humani ftru&uram ex fluidis , ac 
lolidis conflari , perquam ordinate dif- 
pofitis . 

§.33. Quod fi haec vellem aliis enucleare, 
principio dicam corpus humanum ex flui- 
dis , 


Digitized by Google 


Earumque progrejjibus . 12 f 

•dis , Sc folidis conflare , tum fingula ex- 
ponam. Ex quibus fane intelligitur, quod 
primus modus pro re invenienda , alter 
pro eadem explicanda infervit. His ita ex- 
politis ad propofitum accedamus . 

§,34.Primo certitudo phyfica eft quaedam 
noftri judicii qualitas , quae forti invi£la- 
que relatione nollrum fpiritum neceflario 
unit cum propofitione , quam nos affir- 
mare , vel negare volumus . Hujufmodi 
certitudo fentitur tam in omnium corpo- 
rum exiftentia , quam in eorum fenfatio- 
nibus , late , fufeque in prima leflione 
pertra£latis . 

§-35.Ex quo primo fequitur, hanc cer- 
titudinem fequi debere nollrorum fenfuum 
rationem , obje&orumque prelftones. 

§.3$. Secundo fequitur, quod fi fenfuum 
organa ftnt vitiofa,vel non fint in debita 
diliantia , obje&a non poffunt videri cla- 
re-dilfin£fa, ut in myopis, Sc presbytis. 

§.37.Tertio fequitur, quod fi unus fenfus 
non fufficiat , necelfe elf , ut adhibeatur 
alter . Sic fi vifus non diftinguat , utrum 
mafla aliqua fit necne metallica , adhi- 
betur, etiam taffus. 

§.38. Quarto requiritur, ut medium , per 
quod lux tranfit , fit omnino fimplex , 

i en 


1 30 Left. IV. De veritatum ortu , 
en ratio , cur remus in aqua videatur 
fra&us . 

§.35j.Quinto requiritur quidam lucis gra- 
dus pro vifione fufficiens , alias objeftum 
non videtur, uti revera eft . 

§.4o,Sexto convenit obje£la afpicere fe- 
cundum omnes eorundem fitus. 

§.4i.Poftremo requiruntur perferiora in- 
ftrumenta , quae oculis funt maximo adju- 
mento . Haec de certitudine phyfica , f«- 
tpiitur demonftrativa . 

q’ a p. v. 

De certitudine^ dcryonjtrativa . 

‘ ' ' ... 4 

§42.T>Ri nc ipi° demonftratio nihil aliud 
JL eft,quam videre , num praedic^ 
tum conveniat, necne, fubje£lo.Qu2 rela- 
tio dum a definitionibus, poftulatis, atque 
ex axiomatibus deducitur , vocatur dire- 
Ba . Si autem aliqua contradi6lio , five 
abfurdum oftendatur ex propofito princi- 
pio oriri, vocatur demonftratio indire&a , 
Primi generis funt pene omnes Euclidis 
propofitiones . Secundi vero funt fexta , 
feptima , alixque qpamplurim* ejufdem 
^roris, ‘ , " 1 


Digitized by Google 


Earumque progrejjibut . i 3 1 
§.43.Ttemque veritas vel ex efie£libus, vel 
cx caufis eruitur . Primo cafu dicitur a 
pofleriori , in fecundo a priori . Ad pri- 
mum genus referuntur omnes illas verita- 
tes, quas ex obfervationibus, atque expe- 
rimentis detegimus . Sic Redus deduxit , 
omnia infefta oriri ex ovis . Ad aliud 
porro genus referuntur omnes philofopho- 
rum hypothefes . De omnibus fingillatim 
dicemus , 

§•44- Qui fibi proponit perpendere, num 
aliquod praedicatum fubjetlo conveniat . 
1. Ex integra definitione , .vel ex ejus 
partibus propofitiones accipiat pro fyllo- 
gifmorum catena conficienda. 2. Si circa 
idem obje£fum habentur axiomata , vel 
poftuiata , vel alis propofitiones jam de- 
monftratae, iifdem uti poteftin minoribus 
fyllogifmorum propofitionibus . 3, Data 
propofitione , quae fibi cum aliis eft me- 
dius terminus communis , revocatur ut 
fiat major in alio fyllogifmo. 4. Cum 
his prasmiflis uniatur alia ex antecedenti- 
bus jam nota. 5. Tandem quotquot funt 
propofitiones ita inter fe conne&antur , 
donec ad fyllogifmum perveniatur, ut e- 
jus conclufio fit ipfa propofitio , quam 
demonfirandam fufcepimus. Hinc fi quis 
, , 'I 2 often- 


.« 


% Digitized by Coogle 


132 Lcfl. IV. De •veritatum ortu , 
oftendcre v-llet illud ipfum , quod habet 
Horatius in fatyris : nemo fua forte conten- 
tus ; hunc ia modum procedat . 

§45.Def.i. Felicitas eft ille hominis cu- 
jufque ftatus, quo omni ex parte eft con- 
tentus , cuique ftatui nihil addi , vel de- 
trahi. poteft. 

§.4<S.Def.2. Homo eft animal perpetuis, 
corporum exteriorum iflibus fubje&um , 
adeoque neceflarium eft , ut voluptates , 
ac dolores fentiat , etiam ex impreflioni- 
bus praeteritis. 

§.47. Def.3. Cognitio in homine eft qui* 
dam a£lus, quo conatur veritates invenire. 

§.48.Def.4. Curiofitas eft interior animi 
vis, quae nos impellit ad exquirenda im* 
preflionum obje£la , eorumque proprieta- 
tes, qualitates, ufus , aliaque. 

§.49.Def.5. Benevolentia eft animi defi- 
derium , quo aliis bona exoptamus. 

§.50. Axioma 1. Homo eft ens anguftis 
limitibus , tam phyfice , quam moraliter 
circumfcriptum . 

§.5i.Ax.2. Noftrarum cognitionum obje- 
&a funt paene infinita , atque inter fe ma- 
xime complicata . 

§-52.Ax.3. Bona tam in numero , quam 
infinite inter fe differunt. 

Ax-*. 


Digitized by Google 



Earumque progrejfibus . Ijj 
$.53 .Ax. 4* Homo in ftatu , quo efft , ne- 
cuit fatalem rerum ordinem accelerare i 
vel retardare , adeoque non femper capax 
eft perficiendi quae velit* 

§* ( 54.Ax. 5. Quicunque ddiderat,non eft 
fua forte contentus. Quibus pofitis , de- 
raonftrationem aggrediatur.' 1 

§.55.Prop.i.Quot in natura dantur bona, 
totidemque in homine excitantur defide- 
ria. Bona autem funt pene infinita. Ax- 
3. Ergo etiam pene infinita excitari de* 
bent in homine defideria. Sed fucceffiva 
tranfitio ex defideria in defiderium , feli- 
citatem deftruit * Ax. 5* Homo itaque 
non eft felix. 

§.5d.Prop.a. Homo eft ens quoddam in' 
declinabilibus corporum prefllonibus fubje* 
dum. Def. 2. funt ergo in eo fatales 
dolores, fenfationes autem moleftae felici' 
tati repugnant. Ax. 5. non eft itaque 
felix . 

§.57* Prop. 3. Homo eft animal rationis - 
particeps. Def.3. ideoque aptum natum ad 
veritates inveftigsndas * Nullus autem da* 
ri poteft conatus a fciendi defiderio divi' 
fus . Itefnque qui defiderat , non eft fua 
forte contentus.' Prop. 1. Homo ergo non 
eft felix * 

1 3 trop.4* 


Digitized by Google 



Ij4 LeR. IV.. De veritarum ortu , 
§.58.Prop.4. Benevolentia eft cuilibet ho- , 
mini ingenita * Def. 5* at haec exerceri 
nequit fine bonorum ufu fua natura infi- 
nitorum» Ax. 3. Qnamobrem benevolen- 
tia eft in homine defiderium, cui laltem 
nop femper fatisfieri poteft * Ax. 1. Ho* 
mo itaque benevolus efle debet infelix * 

, §»5p.Prop. 5» Homini eft ferum praeteri- 
tarum memoria, atque aliqua fururafum prar- 
fci entia . Def. 2. verum haec admodum 
funt inter fe connexa , ut nullo pafto 
perrumpi poffint. Ax.4. Quod autem ne- 
quit mutari , fataliter accidere debet . I- 
temque neceffitas animi aequabilitatem de-. 

11 ruit . Ax. 4. Rerum igitur praeterita- 
rum memoria , ac quadam luturarum 
praecognitio hominem reddunt infelicem . 

Prop. 6 , Nulla in homine dari poterit 
felicitas, nili in corpore adiit aequilibrium 
fluidooim , ac folidorum , Sc in mente 
quidam fcientia» gradus . Def. 1. folida 
autem ac fluida perturbantur , Homo ita- 
que non eft felix. - . 

§.do.Prop.7. Time daretur in homine fe* 
licitas, quando ejus potentia effet major, 
vel faltem aequalis defideri orum fummae . 
Defideria vero funt pene infinita. Ax. 
non poliunt igitur iatisfieri , adeoque ho- 
mo non eft felix. , Prop.8. 


Digitized by Google 




Eitrumquc progrejjibus . 135 

§.<5i.Prop.8. Denique fi humanus ftatus 
eflet felix , eidem nihil addi , vel demi 
poflet : quo calu omnibus voluptatibus 
frueretur , quod eft falfum . Ergo non eft 
felix. Nullus itaque fua forte contentus. 

§.<52.Haec de demonftratione direfta; quan- 
tum vero pertinet ad indire&am , tunc 
ea fit, cum condufio cuidam veritati ex 
fe notae repugnet , vel lubje&i proprieta- 
ti manifeftiflime opponatur • Quo cafu 
conclufio eft contradiftoria , adeoque ab- 
furda.Ut in hypothefi, quod omnis ho- 
mo fit felix, ita indirede procedi potefr, § 
ex principiis in demonftratione dire£ta fu- 
perius ftabi litis. 

§. <5 3.Prop.i. Felici nihil deefle debet. Def. 
i. Cui autem nihil deeft , nihil defide- 
rat. Vir ergo felix nihil defiderat . ^ 

§.<$4. Prop. 2. Qui nihil defiderat , omni 
bono fruitur . Felix vero nihil defiderat. 
Ergo omni bono fruitur. 

§,d5.Prop. 3. Quicunque ontni bono frui* 
tur , nihil extimetefeit . Sed felix omni 
bono fruitur. Nihil igitur timet, proinde* 
que mala nequit fentire . 

§.dd.Prop.4. Qui non fentit mala, non 
fentit dolores : qui vero non fentit dolo- 
fes , neque fentire poteft voluptates . Fe- 

I 4 Ii* 

/ 


Digitized by Google 


13 5 Lctt. IV, De veri tutum ortu , 
lix igitur non fentit voluptates . Verum 
qui non fentit voluptates nequit efle fe- 
lix. Felix ergo non eft felix. Quod eft 
abfurdum . 

§.d7-Et invertendo . Qui eft felix volu- 
ptates fentit : qui voluptates fentit, fentit et- 
iam dolores : qui fentit dolores timet: qui 
rimet non fruitur omni bono: qui non 
fruitur omni bono , defiderat : quique de- 
nique defiderat non eft felix : Felix ergo 
non eft felix . Quod eft contradiftorium « 
§.<58.Sequuntur alia: dua: invenienda veri- 
tatis rationes, qua a priori , Sc a pojleriori 
dicuntur . Quantum ad primam , requi- 
ritur. i. Ut bene diftinguatur; quid rei 
conveniat , & quid eidem tribuatur. 2. 
Requiritur, ut res pro fubje&o, & quic- 
quid ei conveniat pro prxdicaio accipiat 
tur. 3. Oportet obfervare, num pradica- 
tum habeat aliquam diftin£lam notam « 
Poftremo requiritur, ut obfervetur , utrum 
re falva , quod eidem conveniat , avelli 
polfit , nec ne ; ex quo poftea deducatur 
attributorum, & qualitatum natura, qua: 
ab omni alio ente rem diftinguant. His 
pranotatis, ad propofitum accedamus . 

§.<5p. Primo quid eft caufa?Caufa nihil 
aliud eft , quam ens illud , quod rationem 
>. fuffi- 


V 


Digitized by Google 


1 


Eatutnque progrcjpbusl 137 
fufficientem alicujus effe<ftus contineat . E. 
g. video fluida infe&is repleta , quaero , 
num ex ovis, ut voluit Redus , num fint 
animalia mycrofcopica in ipfa aqua vi- • 
ventia'; num ex aere defcenfa , num ex 
jitateria fua natura animata? 

§.7o.Qua in re , ut re£le procedatur , ob- 
fervandum eft 1. Quod non poflit dari ef- 
ferus fine aliqua caufa , ex qua effe&us 
proveniat . 2. Quod canfa non poflit da* 
re plus quam habet . 3. Caufa ita efle 
debet, ut ea pofita, ponatur effeftus ; ea- 
que fublata , tollatur . Sic in machina 
pneumatica, aere ex rra£to, primo moriun- 
tur in eo animalcula : 2. Planta exficcan- 
tur:2. Ignis extinguitur . 4. Nullus fonus 
auditur: 5. Duae fphaere diverfa gravitatis 
fpecifica eodem temporis punfto decidunto 
Aer itaque eft caufa fufficiens horum 0« 
mnium . . , 

§.7i.Itemque in Caufa perpendenda , vi- 
dendum quoque eft, 2. num caufa fit una. 
vel multiplex . Si multiplex $ videndum 
etiam eft , an omnes eodem , vel di- 
diverfo tempore agant. Si eodem tempo- 
re , videndum eft , an fint confpirantes , 
vel inter fe contrariae . Sic alicujus fami- 
liae paupertas , provenit fere ex morum 

cor- 


Digitized by Google 


138 LcEl. 1 V. De veritatum ortu $ 
corruptione: hsc ab otio: otium a luxa» 
Similiter plantarum ortus ex humore fi- 
mul, & calore. Denique terra ex virium 
centralium contrarietate movetur 4 Ex • 
quo deducirut , quod in alicujus phamb- 
meni extricatione , tlon eft perpendenda 
una caufa , led Omnes > quz in eo locum 
habent . 

§.72.Prsterea notandum, 'quod fi duo effe*- 
ftus quandoque fuerint conjungi , fequi 
non debet eofdem femper effe fimul . Ex* 
g. apparet Cometa id noftro horinzonte, 
ergo aerumnae in familiis , in imperiis ? 
aliquis literatus eft facinofofus , literae igi* 
tut funt Civitati detrimento? Si vero at- 
tributum rei adhaereat , tunc concluden- 
dum, quod res ita fit. Sic Europaeus non 
eft fua iotte contentus : de fua forte que- 
rantur etiam Africanus, Afiaticus, atque 
Americanus . Nullus itaque homo vitam 
ducit omni ex parte beatam i 

§.73. Id ipfum dicendum eft, fi propofitio 
fit hypothetica , dummodo ex repetitis 
experimentis proveniat 4 Ita homo , qui 
a temperamento cholerico dominatur , ad 
crudelitatem natura rapitur . Sed an vere 
fit crudelis, obfervanda eft ejus vita, ali*; 
ter erratur; etenim inftitutio naturam po- 
te ft 


j 


•- 


Digitized by Google 


fcttruthcjue progrefftonibus i 1 jj* 

tert immutare: ex quo intelligitur, quod 
propofitionum univerfalitas a repetitis ex- 
perimentis , atque obfervationibus deriva- 
tur ^ At quo pa£ta> a caufarum cognitio- 
ne ad effe&us ratiocinandum fit , videa- 
mus . 

§.74.Primo necefle eft, ttt omnis efFe£lus 
fit caufaj proportionalis , fcilicet fi duplex, 
vel triplex fit effeftus, dupla , vel tripla 
efle quoque debet caufa . Denique erir 
phyfica, vel moralis, fi effe&us fuetit ha- 
jufmodi. His propofitis, fit igitur. 

§.75. Defii.Deus eft em perfetfijfimum » 
§-7<5. Ax.i. Ens perfe&ifiimuni voluntattf 
perfeflifliraa prarditum efle debet, atque 
nequit Velle, nifi quod eft optimum . 

§.77.Prop.i.Ens perfe&iffimum volunta- 
tem habet peffe&iflimam.Ax.i. Deus au- 
tem eft ens perfe&iflimum . Def. x. Habet 
ergo voluntatem perfe&iffimam . 

§r.78.Prop.2. Qui habet voluntatem perfe- 
6liflimam , nequit velle , nifi optimum d 
Ax.i. Deus vero habet voluntatem per- 
fe£liflimam. Etgo velle debet optimum . 

§.7p.Prop.:$. Qui optimum vult in aftio- 
nibus fuis , id feligere debet ex omnibus 
poflibilibus bonis * Deus vero vult opti- 
mum . Prop.a. ergo id velle debet . 

CAP, 



140 Le 8 .IV. De veritatum ortu , 

C A P. VI. 

De certitudine morali, 

§.ioo.T TiEc certitudo alibi definita, qua- 
li tuor requirit . Primo requiritut 
tertium difpofitio .• tum traditio oralis | 
tum hiftoria j denique monumenta . Nam 
teftes loquuntur in hiftoria , traditio ora- 
lis debet referre fa£la, monumenta debent 
priorum fidem comprobare . Hujufmodi 
lunt ineluftabilia moralis certitudinis fun- 
damenta. Hac ratione fa£ta etiam remo- 
tilfima ad nos ipfos appropinquamus, ea* 
que ita pingimus, ut pene corpus fumant, 
quae fton habent* 

§.101. Quantum ad teftes unus non fuf* 
ficit , etiamfi fit tertis oculatus , etenim? 
plures requiruntur, atque conformes. j 
§.ios. Quo ad traditionem oralem , ipfa 
eft veluti quaedam catena , cujus annuli 
funt adeo inter fe connexi $ itaque con- 
jungi , ut nihil dubitare faciant , licet, 
maxima fuerit locorum , temporum , ac 
fpirituum varietas* . • 

§.103. Ex quo feq uitur, quod maximus 
certitudinis gradus oriatur ex ipfa ta&i vi- 

fio- 


Digitized b y Google 



Earumque progrcjjibus 141 
fione: fecundus ex illorum relatione, qui 
illud faClum fuifle narranti: tertius ex eo- 
rum difpofitione, qui faClum audierant . 
Hinc fit , quod faftum bene probatum 
tranlit ad remotiffimos pofteros, etiam in- 
terjecto plurium feculorum fpatio , quin 
minuatur ejus fides, 

§.104. At dato, quod hiftorla fit vera, 
quis me reddet tutum eandem efle au- 
thenticam ? Pater enim Harduinus temere 
Virgilio , Horatio , aliifque gloriam eri- 
puit illorum operum , quse Augufti ata- 
tem immortalem faciunt . Critica quam- 
plurimos libros apocryphos in oblivionem 
detrufit . At quoties habent omnes veri- 
tatis notas fa£la , non funt ambigenda . 

§.105. Quod fi praejudicia , partium ftu- 
dium, vanitas Rationalis, religionis varie- 
tas, principum timor, aliaque quandoque 
falfitates, & mendacia propagaverint ; tunc 
profpicienda funt monumenta, quae rema- 
nent ; nam ha?c funt etiam veluti quae- 
dam orales traditiones ad fa£la tranfmit- 
tenda opportuniffim® . Videntur in Arpi- 
no etiamnum dua: illuftrium eius civium 
imagines , videtur in noftro majori foro 
locus, quo Conradinus infeliciter capite 
fuit plexus. Quis qnquam dubitare pote- 


J4i LeFl.IV. De •veritatum ortu, 
rit, Ciceronem , & Marium fulffe viros 
Arpinates, & Conradinum Neapoli fuifle 
occifum? 

§. i od.Praterea , quicunque iter facit u- 
bique Jocorum ingentiflimas materia; mo- 
les exuftas, immenlas petrificationes , an? 
gulos montium ingredientes videt . Quid 
multa? Quid enim denotant tot fefti vita? 
ces commemorativs apud antiquiflimos 
popplos , nifi totidem muta monumenta, 
quibus iifdem nos docent plurimas revo- 
lutiones, ac ceu cryfes vel toti natura , 
vel ejus partibus contigiffe? ex quibus fa? 
ce eruitur, quod fa&um aliquod ex tot 
tantifque circumftantiis munitum eundem, 
evidentis gradum in fe contineat , quem 
dus alis fuperius explanats habent. Qui- 
bus ita perpentis , videamus quid fit ve? 
sitas probabilis. 

C A P. VII. 

P* veritate probabili • 

$.i©7.T 7“Eritas probabilis eft illa, de cn- 
V i 115 veritate, vel falfitate non 
fumus confcii . Ita femine fub terram de? 
miffo, nemo foit, an nafcatur, nam de? 


Digitized by Googl 


Enrumijue proqrt/Jlontbuv 143 
ftru&ionis caufe effe poflunt quamplurimap. 

§.108. Ex quo fequitur primo , quod il- 
le fyllogifmus eft probabilis , cujus eft 
una faltem propofitio probabilis. Ex. g. 
qui praeditus eft ingenio , habetque vita 
commoda , magiftrum , atque fciendi vo- 
luntatem , evadet do£lus , Petrus autem 
his omnibus praeditus, eritoe do&Us? At 
illinor propofitio eft incerta , nam Petro 
deefle poflunt commoda , magifter , vo- 
luntas , atque ipfe intelle&us. 

§.109. Secundo , quod propofitionum pro- 
babilitas major , aut minor eruitur ex 
majori , vel minori refiftentias gradu . 
Quamobrem illa propofitio eft minus pro- 
babilis , cujus datorum refiftentia eft mar 
jor , & contra. Hinc in ludo, qui vul- 
go dicitur Lotto , amborum probabilitas 
major eft, quam illa, quae in ternis ha- 
betur. Nam ambo non funt,quam circa 
quatuor millia , terni vero funt circiter 
117. illorum itaque probabilitas eft ad 
ternorum probabilitatem , ut 4. ad 117. 
qua fumma per quatuor divifa , quotus 
29. dabit gradum majoris probabilitatis 
vincendi in binomiis , quam in ternis . 
Eodemque modo poflet deduci ratio pro- 
babilitatis , qua; intercedit inter ternos , 


Digitized by Google 


144 - Le5l.IV. De veritatum ortu , 

& quaternos , Sc poftremo inter quater- 
nos , ac quinternos . 

§.i io. Tertio, quod probabilitas nequit 
habere Jocum in rebus ex fe evidentibus, 
cum probabilitas habenda fit tanquam 
media propofitionalis inter fcientiam , 8 c 
ignorantiam . 

§.i 1 1, Poftremo inde fequitur quod rerum 
probabilitates non ad res, fed ad ‘nos. re- 
feruntur , quibus ab infimo luminis gradu 
ufque ad maximam certitudinem perve- 
nimus . 

§. ii 2, Praeterea omnis probabilitas vel 
eft ftmplex , vel compoftta . Dicitur fim- 
plex , in qua unum eft datum , ut in fu- 
tura fortium extra&ione numerus 4. Si 
autem data- fuerint duo , vel tria , dici- 
tur compQfita : ut numerus 4. eritne fe- 
cundus in fortitione ? Itemque efficietur 
is cum numero 10. ambum ? In quo fa- 
ne quaefito data funt tria. 

§. 11 3. Infuper convenientia prxdicati 
cum fubje&o vel ex ipfa rerum natura , vel 
ex au&oritate provenit. Prima probabili- 
tas vocatur 'tntrinfeca , altera extrinfeca , 
Sic corporis alicujus divifio eft intrinfeca; 
fi hsec ad artificem referatur, dicitur ex- 
trinfeca. Sic fi Luna eft uti terra, habi- 

' tato- ' 


Djtii izedbyGoogle 


*' if > 

Earumque progrejjtbm . 145 

tatorum eft capax. Sane quidam Aftro- 
nomi afleruerunt, eandem efle habitatam. 
Prima eifc intriafeca , fecunda extrinfe- 
ca . v ^ -r ‘ 

§.114. Denique verifimilitudo eft illa, 
quae reperitur infra certitudinis dimidium : 
Itemque illa probabilitas , qux certitudi, 
dinis dimidio ajquivalet , dicitur dubita- 
tio . Primi generis eft haec : Petrus mi- 
hi dixit , me vicifle centum fcuta , fi 
hoc eft verum illi fpondeo 40. En veri- 
fimilitudo, fin autem fpondeo 50. Dubia 
mihi videtur notitia, nam ex utroque la-„ 
tere aequantur . Sed quidnam requiritur , 
ut refle probabilitates fupputentur? 

§.115. Primo neceffe eft videre, num 
quod quaeritur^ fit poflibile. Secundo ad- 
curate fupputandi funt omnes refiftentiaj, 
vel difficultatis gradus . Ex.g. morietur ne 
Sinenfium Imperator in novilunio Aprilis 
hujus anni currentis? ut hoc problema ri- 
te refolvatur , fupputandus eft numerus ci- 
vium : Imperatoris aetas , ejufque vita, de- 
inde fi dari poffit aliquis aeris influxus 
perniciofus: medicorum peritia: aliaque. 

nd. Tertio notandum, quod fi in 
quaefito ex duabus fyllogifmi praemiffis , 
una fit certa, altera vero probabilis, con- 
| K clu- 


Lett.IV. De veritetum ortu , 
clufio quoque effe debet probabilis . Sia 
autem ambae praemiflae fint probabiles , 
conclufio continebit probabilitatem proba- 
bilitatis . Sic unus tertis oculatus habet 
dimidium probabilitatis ; qui illum audi- 
vit , & ex eo narrat , habet dimidium 
primi; fcillcet dimidium dimidii, hoc eft 
quartam probabilitatis partem . Denique fi 
illud ipfum narrat tertius, hic habebit di- 
midium dimidii , nempe ortavum proba- 
bilitatis gradum • Et fic deinceps , 

§.iii-At ex omnibus probabilitatis ge- 
neribus , quae mihi maxime cordi funt , 
iunt hiftoria , 8c aeconomica , in quibus 
vellem ut confenefcereot juvenes., nam 
prima eft objertum innumerabilium domi, 
militiceque fartorum. Quaeque nos reddit 
yeluti prxfentes omnibus temporibus , a q 
J ocis . Hoc uno facilique medio quin 
pniverfam telluris fuperficiem cum tot vi- 
ta? difcriminibus,ac fumptibus peragremus, 
difcimus quicquid in ea agitur ab abfen- 
tibus . Hinc ex ea cognofcimus Imperio- 
rum origines, formulas, leges, vires, ar- 
tes, fcientias, vicifiitudines , 

§. ii 8. In aeconomia autem eft major 
fupputandi utilitas, etenim ex hac fuppu- 
talione habei.ur navium numerus , terra- 
rum 

,TTr\. - ' *«. 

I - t ; , ‘ ^ 

; ^ . v • •* ■’* 

, ' i- -v' * '' ; • <- , 1 1 • . — - 

IN - * « , • 

.t . • • v 


• t 


Digitizetf by G< 


Earumquc progrcjjibui * 147 

rura raenfura , fegetum colle£lio , fum- 
ptuum quantitas , commercium , tam ter- 
reftre , quam maritimum ; artium , fcien- 
tiarumque flatus , civium labor , indu- 
• flria, belli vires, aliaque pene infinita . 
Hujus fupputationis expers fi fuerit aliquis 
Reipublic* gubernator, illa Refp. habenda 
ell barbara , ac fervituii quamproxima . Le- 
£lor fludiofus poterit legere, fi aveat, analy- 
fim ludi fortuiti M r .Montmordi, artem con- 
}e£landi Bernoullii, Logicam s Gravefan- 
dii , denique memorias Halleyi , aliofq. 

Quibus omnibus ita expofitis, 
enodatilque concludere jure poflumus ,quod 
omnis veritas, vel ex fenfibus,vel ex ra- 
tiocinio, vel ex aufloritate provenit . 
Pfima experimentis atque obfervationibus, 
fecunda mentis vi , poflrema teflibus in- 
nititur . Quamobrem primo quo magis 
fenfus funt numero majores , perferiores, 
& frequentius adhibeantur , eo plus Intel- 
leftus extenditur . Secundo quanto magis 
ratio efl exercita , eo fortius ac facilius 
ratiocinatur. Denique quo plures tefles 
oculati , veraciores , ac perfpicaciores , eo 
veritatum multitudo augetur . Reflat ut 
poflremo loco , quaxlam regula; exponan- 
tur , quibus juvenes redduntut aptiores , 

K 2 tam 


Earumquc pro$'cJJit>m 149 
flatui nocet ? determinanda eft relationis 
quantitas . Revocato ad haec pauca uni- 
Verfo ratiocinii myftefio, fequentes recu- 
las Diale&ici proponunt , ut ejufmodi 
quaefita enodentur . 

§. 112. Re*. 1. In cujufque quaditi fd- 
lutiorte omnium primo determinanda eft 
vocabulorum vis , maximeque fi ea fmt 
implicita . 

§. 123. Statim legis hujus neceflltas in- 
N telligitur, cujus negligentia etiam apud- 
fcriptores magni nominis contentiones per- 
petuas produxit . Definiantur luxus , liber- 
tas , inanitas , prafcientia divina , et e* 
radicatae erunt decertationes. Vocibus de- 
finitis , animadvertatur. 

§. 124. Regula 2. Semel determinata vo» 
cabolorum vi , non amplius convenit ab 
ea recedere. 

* §.125. Quamplurimi hac in re aberra- 

runt. Vox Deus apud ipfos Epicureos, Sc 
Manichteos non fonat idem . Apud Hob- 
befium natura jura non femper fignifi- 
cant eandem rem . Quid multa ? Carte- 
1 fius ipfe materiam fubltilem varie accepit# ‘ 
Videatur praterea. 

. §. 125 . Reg.3. Si quzfitum fit refola- 
tionis capax. Quo expenfo, exquirendum 

K 3 dein- 

't Tt > v m 


I 


1^0 Lc 8 . 1 V. De veritatum ortu , 

deinceps eft, num totum, vel ex parte’, 
limites capacitatis humanas , vel tua; tra- 
fcendat . Si primum deferatur inta&um , 
ut in intelligenda unione mentis cum 
corpore . Sin alterum te ipfum concute , 
vel alios te praftantiores , ac feniores in- 
terroga . 

§.127. Quam regulam fi fciviflent tot 
Jiterati viri , non confenuiflent in tot tan- 
tifque quadliunculis inexplicabilibus , at- 
que inutilibus , neque poli tot foculorum 
focula etiamnum eas ad manus haberent. 
Uti eft malorum origo , humani foetus 
conceptio , vis elaftica , attraflio , & ce- 
tera! Quid fi quicftio fuerit folubilis? 

§. 128. Reg.4. Videndum, num qurefi- 
tum fit fimplex , vel compofitum . Si 
compofitum dividendum eft in omnia e- 
/us membra poflibilia . Ex quibus, inutili- 
bus membris refecatis , alia fic extrincen- 
tur , ut unum membrum alteri praelu- 
ceat , ac contineat . 

§. i2p.Sic in hoc quaefito : luxus eftne 
flatui utilis? videndum eft. 1. Si flatus, 
fit Monarchicus , vel Republicanus ; dein- 
de num ex propriis , vel exteris artifici- 
bus , ac materiis. Tertio fi ex propriis, 
videndum ultimo eft num artes primi- 
< * * uva; , 


» - 


Digitized by Google 


Earumquc progrcjjibus . 1 5* 

tivae, Sc fecundariae efflorefcant , vel lan- 
gueant. Nam (i efflorefcant * Sequitur J 
quod hominum multitudo eft major, ac 
proinde optime in luxu occupata . Alias 
vel abirent ex -illo ftatu pro pane lu- 
crando , vel manerent otioli , ac mendi- 
,sci , vel fures . Itemque fi mala dividan* 
tur in metaphvfica , phyfica , moralia , 
oeconomica , politica, ac fuperftitiofa y 
a eadem reduci poliunt vel ad fola ineta- 
phyfica , vel ad fola' moralia * Hac ter- 
minorum tedu&ione frequentiflime utun- 
tur algebrx ftudiofi in fuis per quarti 
longis aequationibus . Cur id quoque non 
fiat a Metaphyficis , ac politicis ? Sed 
propofitum profequamur* 

§.130. Reg. 5. Si quaditum refolvi pof- 
fit , necefle eft , ut omnia principia fuit 
fatis fuperque clara, & firma* 

§.i3i.Nifi hoc fiat, omne ratiocinium 
corruit* Hujufmodi funt Hobbefii,& fpi- 
nozzae principia . Falfe igitur debent elfe, 
uti revera fiint , confeqdentiae ab iifdeui 
dedu&ae , nam hae nequeunt elfe praemif* 
fis ipfis folidioresj ac clariores* Itemque 
requiritur. 

§. 1 32.Reg* <£. Propofitirtrtes , quotquot 
funt * omnes fluere debeant , ceu totidem 

K 4 





152 Leti. IV. De veritatum ortu , 
illationes , ex fuis principiis conftabilitis, 
firmari fque . 

§.133. Id qui non curat, ignorat ve- 
ram ratiocinandi methodum , atque ha- 
bendus eft obtufi ingenii homo. 

§.134. Reg. 7. Omnia vocabula , ac 
propofitiones, qux ordine fequuntur, ex- 
plicentur , ac demonftrentur prius. Item- 
que omnia ira neceflario vinculo funt in- 
ter fe conne&enda , ut una res ab alia 
nafcatur . , , , 

§.1 3 5. Euclidis fex libri planorum fum- 
mopere juvant pro hac re confequenda . 
Quapropter in iifdem confenefcant juve- 
nes , ut propofitionum , ac demonftratio- 
nuni filo adfuefcant. Praterea: 

§.136. Reg. 8. Conditio , fub qua prae- 
dicatum fubjs&o convenit , eft adcuratif- 
fime determinanda. Nam philofophi mu- 
nus eft rationem reddere , quo pa£to ef- 
feSus caufa: fit referendus . 

§.137. Sic in difputarione , num luxus 
ftarui fit utilis ; perpendenda funt omnes 
cir.umftantiae , in quibus convenit , fin 
minus erratur. Quod fi certitudo nequeat 
naberi , d^ferendumne eft quaefitum ? mi- 
nime , vt-rum exquiratur: 


§.138. Reg. p. Ubi deficit certitudo 


— ' ' . • 

• 

y 

quae 

# • . • >• ■ 


• s 



DigitizedJjy Copgli 


» Enrumque progr cjjibus . 155 

qu?e raro habetur , probabilitas querenda 
eft . At non evulgari debet nifi tanquam 
veritas probabilis . In quo cavendum quo- 
que eft , ne hypothefes ut thefes ha- 
beantur . 

§.139. Eft ha&enus incertum , num ter - 
ra, vel fol moveatur . Ergo ad probabi- 
litates recurrendum . Itemq. ex variis ve- 
ritatibus probabilibus quaeratur probabilior, 
ut Redi hypothefis eft probabilior ani- 
malculis fpermaticis Leewenhoeckii . 

§.140. Reg. 10. Obfervandum porro eft 
quxfiti genus , nam (i fit de rebus phy- 
ficis , fenfus , exprimenta , atque observa*, 
tiones funt interroganda . Si de rebus» 
abrtra&is , rationem interroga ; fi deni- 
que de rebus fa&is, confule Codices fa* 
ftorum . 

§.141. Reg. ii. In confulendis autem 
codicibus , funditus fciri debet lingua , in 
qua Codices fuere confcripti . Ac caven- 
dum a tradu&ionibus vulgaribus, aut Le- 
xicis communibus. Ad hoc rite, re£le- 
que intelligendum fufficiet legere Cicero- 
nis orationes a Ludovico Dolce in lin- 
guam Italicam converfas : Quin inno Lu- 
cretii , & Virgilii verGones. . 

§.142. Reg. 12* Ad intimiora fcriptoris 

fenfe 


1^4 Lett. IK De verttatuni ortu , 
fenla penetranda , praeter linguam , fac 
etiam fcias fcriptoris patriam ^ aeetatem , 
faeculum <, quo fcripfit , vitam , imperium, 
religionem , munus , fe&am , mores , 
propenfiones > adfe&us > ftudia > exerci- 
tationes t 

§. 14$. Quorfum ha;c omnia ? Nam 
ea mirum quantum influere poflunt ad 
au6loris intelligentiam .■ Quicunque enim 
fcribit his viribus occultis non modo mo* 
vetur , fed etiam concutitur » Ergo ho- 
rum omnium cognitio maximopere pro- 
deft . Id libentiflime oftendetem ex mul- 
tis kriptorum omnium fententiis , atque 
opinionibus , fi in te tam clara teftibus 
indigetem » 

§. .144. Reg.i$. Non unum aliquod 
Scriptoris opus diligentiffime verfandum. 
eft , fed fumma indufiria legenda iunt 
omnia ejufdem fcriptoris opera * Quod 
fi de ejus fertterttia nihil confiet : Tunc 
vel totum 'tei ice s vel dubita. 

§.145. En potiflima ratio , cut innumeri 
ltt judicando errent » Id ex eo maxime 
provenit > quod Vel integrum librum non 
-degunt , vel non intelligunt * At quid fi 
fcriptor de aliorum opinionibus j vel fa- 
4 ftis agat? t - #» ^ '■■■;? i* 

40. 


j • 




X, 


Bjgitized by (Jooglt 

-rU, 


I 


Eimmque progrcjjibus . 155 

5.146. Rcg. 14. Tunc quaere primo an 
fcire potuerit. 2. An fuerit perfpicax. 3, 

An in judicando adcufatus. 4. An in re- 
ferendo fincerus . In quibus omnibus vel 
eorum uni fi defecerit , fidem ei dene- 
ga ; fin minus, eundem habe aptum, ac 
veracem . 

r* §. 147. Duo Vtllani , mundi hiftoriam 
fcripferunt . Sed fciveruntne quae in eo- 
rum funt libris ? maximis fcatent profe- ^ 

' flo erroribus . At non fic Guicciardinus . \ 

Quid vero fi quamplurimi ex uno hifio- 
rico acceperunt? Quantum ipfi valenf? 

5.148. Reg. 15. Si quamplures ex uno 
hiltorico fua traxerunt, Omnes fimul va- • 1 . 
lSnt , quantum ille unus , ex quo tran- 
fcripta fuerunt omnia . Quod fi clare 
confiet , fcriptorem fuifle faflt fcienthTi- . 

mum , in cognofcendo p^jfpicacem , in / . » 
judicando adcuratum , ad denique irt re- . ' 
ferendo fincerum , adtribenda eft illis fides. 

§.145?. Reg. 16. Turtc obferva an liber 
fit fpurius vel genuinus ; an interpola- 
tus, vel mutilatus. Si fpurius, eum reii- 
ce : fi genuinus eum tene . Si interpo- 
latus , additiones nota ; fi denique muti- 
latus , lacunas agnofce , & diftingue , po- 
ftea fi poter is etiam reftitue . ' * \ 

§• 44 * 


t 


Digitized by Google 


I 



1^6 LcR. IV. Di verir arum nrfu , 

§.150. Primo liber eft fpurius,five a<» 
pocryphus, fi fit alterius, quam illius 9 
cujus nomen profert . Sic liber de con- 
folatione Ciceroni tributus , non eft Ci- 
• ceronis . Contraque dicitur genuinus , 
fi cui tribuatur, qui vere fcripfit . Cu- 
jufmodi funt tot libri Grxci , Latini- 
que. Tertio fi in Codice nunc quidquam 
legitur, quod fcriptoris a»tate, vel in an- 
tiquis Codicibus non legebatur , ut ia 
antiquis fcriptoribus notarunt quampluri- 
mi eft interpolatus. Denique fi nunc ali- 
quid defideratur , quod in antiquis exta- 
bat , dicitur mutilatus . Verum qua ra- 
*'• tione haec omnia internofci poliunt? 

§.151. Reg.17. Primo tunc liber eft 
fpurius , cum fcribendi ftylus , vel cogi- 
tandi modus non eft illius fcriptoris, cu- 
jus nomen praefefert , vel illius aetatis . 2. 
Notandum afi a coaevis fit memoratus : 3. 
An adeo ineptus, ut cui trbuitur , nulli- 
mode conveniat : 4. Denique an antiqui 
cum rejecerint. Quibus remotis, liber 
hab&idus eft genuinus. 

§.152. Multa ejus rei extant exempla 
tam in facra , quam in profana eruditio- 
ne , qux brevitatis gratia omittuntur. 

§. 153.Reg.18. Secundo liber habendus 
" 4 eft 




t 


tygitizi 


Earum progrejjibus • 157 

eft interpolatus , vel fpurius , fi perfonas, 
fi fa&a memoret: Itemque fi voces , fi 
locutiones adhibeantur llriptoris aerate po- 
' fteriores : tandem fi do&rinas fyftemati 
fibi propofito contrarias contineat . 

§.154. Hoc verum eft, dummodo non ? 

confiet fcriptorem fuifle ineptum, etenim 
inepti folent tertio quoque verbo fe con-* , 

trad icere . 

§. 155. Reg. ip. Codex efi mutilatus. < 

1. Si in eo aliquid defit, quod in vetuftis 
codicibus legebarur: 2, Si quae contineat, 
varie & confufe legantur. H#c quo ad au- 
siori tatem humanam , nam quantum ad 
divinam praeter jam di£U , notanda funt 
etiam fequentia. > \ 

§.156. Reg. 20. 1. Oportet perpendere, 
num Deus loquutus fuerit : 2. Cui : 3. 

Quo loco: 4. Quando: 5. Quid: 6. Si 
ccnftet reapfe locutum efle , videndum 
• infuper eft , num quae dixerit ad nos in - ). 
corrupte ac genuina, vel interpolata, aut 
mutilata pervenerint. Itemque fi verba 
pofiint varie interpretari, tunc nemo fut> 
arbitratu temere ea intelligat , fed unius 
ecclefiae Catholicae judicio ftandum erit. 

§.157. Hujufmodi eft methodus analy- y , 

tica , quae non infervit modo pro veri- 
tate 


Djgitized by Google 


158 LcH. IV. Dc veritatum ortu , 
tate invenienda, fed etiam juvat pro cu- 
jufque feriptoris fcientia definienda. In* 
ternofeimns enim ex regulis propofitis, 
qui feriptores fint ferviles , fuperficiales , 
duri , difficiles ; qui profundi , nobiles , 
clari , folidi , phdofophi . Itemque inter* 
nofeimus qui habendi fint optimi fpi ri- 
tus , peregrini . Sed ex quo tanta feriben- 
di varietas? Refpondetur, 

§.158. Haec varietas partim repetenda 
eft ex corpore , partim ex fpiritu huma- 
no. Secundo attentio non eft eadem in 
omnibus , neque fenfuum difpofitio eft 
omnino conformis , Denicjue hominum 
inftitutio , habitus , exercitia , cultus in 
infinitum variant. En feribendi varietas. 

§. 1 3p. His omnibus accedunt fenfuum 
ufus , meditandi adfiduitas , librorum Ic- 
ilio, literatorum virorum frequentia , iti- 
nera , experimenta, obfervatipnes , Item- 
que ad hog conferunt Geometriae , at- 
que arithmeticae ftudia, quorum primum 
reddit faciliores idearum combinationes , 
aliud nos adfuefeit ad eafdein inter fe 
colligandas . 

§.ido. Ex his omnibus oriuntur artium, 
fcientiarumque progreffus. Ex his ratio- 
cinandi robur , claritas , atque ordo . Ex 







Digjtizca bv GoosL' 


E arumque progrejftbusl 159 
his denique politica arcana referantur, fu- 
perditionis myderia evanefcunt , ignoran- 
tiae velum vel retrahitur , vel in mini- 
mas partes fcinditur . Reliquum ed , ut 
de modo, quo veritas inventa aliis com-i» 
municatur, fedulo pertrahemus , 

C A P, VIII. i' W . 

De regulis , quibus explicanda ejl veritas . 

§. i<5i, TTOmo ex omnibus animan- 
X X tium generibus ed lolus f ; 
loquelae capax , qua fui animi fenfa ex- 
primit, Sed fi philofophi, fi magidri , ft 
genitores ipft defiderent , quod juventus 
utiliter hoc divinum rationis indrumen- 
tum adhibeat , hafce pauciflimas regulas 
ob oculos habent , 

§.id?.Reg. 1. Initio cujufque facultatis 
dicat magider quid ea fit , quae fuerit 
ejus origo, progrelfus , fata, fcriptores, 
ejus denique partes didinhe proponat . 

§. 163. Cur hoc P ut pueri fciant,quae 
fibi comparanda funt , atque ut totius 
materis habeant quandam delineationem 
ceu parva in tabula adumbratam . Pro 
quibus omnibus extricandis una , vel al- • , 

, ter* 


Digitized by Google 


1 60 LeR. IV. De veritatum ortu , 
tera le£fio fuflkiat , ne rerum multitudi- 
ne detineantur pueri , qui paucis prxcep* 
tis funt imbuendi . 

§. 164. Reg. 2. Maxima cum brevi tata 
& claritate fimul controverfia; ftattis pri- 
mo proponatur; deinde fuas in partes di- 
vidatur; tum inutilibus refeflis, vel lon- 
gioribus expreflionibus reduftis , omnia 
fenfim fme fenfu explicentur. * 

• §.155. In hoc enim a pluribus erratur, 
nam neque problemata fciunt acute pro- 
ponere , neque omnes nodos extricandos 
vident. Sed omne tempus terunt in con- 
gerenda cujufque generis eruditione fine 
ullo ordine , & judicio , Haec eft fere 
Grammaticorum fcribendi ratio . 

§. 166. Reg.j. Vocabula definiantur, ut 
intelligatur , quid fit res, de qua agitur. 

§. 157. Hujus regulae negligentia impe* 
dit juvenes , ut bene addifcant . 

§. i< 58 . Reg. 4. Ex definitionibus effi- 
ciantur axiomata , atque poftulata , ex 
• quibus dein omnis propofitionum feries 
«ruatur. 

§. i6p. Haec optima docendi ratio eft 
illorum duntaxat , qui in rebus mathe- 
maticis confenuerunt . 

§. 170. Reg. 5. Definitis (cientis voca- 
£r ’ bulis, 

7* . '• v •' t 



Digitizedjsy CyQgle 


* 


EnYf.mcjue progrcjpbut . i < 5 i 

bulis, fumatur a rebus fimplicio- 

ribus , a^acilioribus , ex quibus poftea 
ad maxime compofitas , maximeque dif- 
ficiles , atque involutas procedatur . At 
rationum catena ita arte colligetur , ut 
una alteri praduceat , atque una alteri 
ferviat . Ex quo poftremo integrum difci- 
plina fyllema compingatur omni ex parte 
connexum. Verum notetur. 

§.171. Reg. 6. Primo ne rationes fint 
in tanto numero, ut ab iifdem pene ob- 
ruantur pueri, neque fint adeo involuta, 
ut auditorum captum vel fuperent , vel 
defatigent : tandem neque fint tam elo- 
quenter propofita , ut auditores verborum 
concinnitate potius , quam ratiociniorum 
pondere convincantur. Verum oportet , 
ut rationes fint pauci (fima , clara , foli- 
da, ac naturali fimplicitate propofita. I- 
temque notetur. 

§.172. Reg. 7. Si in alicujus phaenome- 
ni enodatione defit certitudo , quaratur 
probabilitas. Quod fi hac quoque defi- 
ciat, quaratur verifimilitudo . 

§.173, Reg. 8. Si hypothefis non fuf- 
ficiat pro quafiti folutione in omnibus 
fui$ partibus, tunc illa hypothefis defera- 
tur , quaraturque altera . 

L §.1-4. 


> 


Digitized by Google 


l6l LcH. IV. De veritatum ortu , 

§.174. Reg. 9. Magifler {■^caveat ^ . 
ne fophifmata vel paradoxa , wl do£lri- 
nas novas auditoribus proponat, nam ju* 
venes hifce femel imbuti , facile in tur- 
piflimum fcepticifmum incidunt . Quin imo . 
ltudiofe doceat , qui libri fint fcepticQ- 
rum , ut eofdem vitent. 

§. 175. Reg. 10. Modum doceat , quo 
legeqdi funt libri , ut mentem au£loris , 

& fpifitum confequi poflint . Qua in re , 
juvat le£lio alicujus libri, atque a magi- 
liro notentur omnia ? ut difcipuli profi* 
ciant, 

§.175. Reg, 11. Doceat, quod pro a* 
liqua hitfaria legenda , addifcantur prius 
chronolqgia , ac Geographia ; itemqu® 
asthica, ac politica, alias nihil proficient' 
§,177. Reg. 12. In fiiftoria literaria , 
cure? -ut juventus prima veluti rationis 
(lamina in omqihus artibus , ac fcientiis 
agnofcar : faciat deinde notare earum pro- 
grefliones , atque quibus ex caufis a ma- 
ximo ad minimum devenere gradum , 

§. 178. Reg. 13. Praeterea homo eft 
natura i nertiflimus , ergo quantum ipfe 
ell, totum edftcationi debet' adeoque ma- 
gilter eum fedulo inftituat , maximeque 
io praceptis yit* civilis , nam fi cum 

non 


Digitized by Google 


Earumque p rogrejfibus 16$ 

non poterit efficere philofophum , faciat 
faltem bonum , & pium civem . 

. §* I 7 P* Nam fine fpiritu patriotico ho- 
mines fe mutuo deftruant , & fine re- 
ligionis idea , erunt Deo ingrati , aliis 
vero hominibus pemiciofi. 

§. 180. Reg. 14. Sed fupra omnia ju- 
ventutem ad laborem horetur , & ad- 
fuefcat, atque erga alios reddat benevo- 
lam ; nam hxc duo funt focietatis veluti 
fulcra , qua: corpus civile fullentant . 

§. 181. Reg. 15. Itemque exciretur in 
juvenibus amor erga genitores , qui ha- 
bendi funt totidem Dii terreftres;ex quo 
amor , & obedientia in illos oriri de- 
bent , 

§. 182. Reg. 16. Infuper qui alios do- 
cet , excipiat animo grato juvenes , eof* 
que curet reddere meliores , tam in eo- 
rum parte phyfica , quam morali . 

§.183. Quo a<£ corpus , iifdetn legen- 
dos exhibeat Piut. de fanitate tuenda: 
Hoffman de medico fui ipfius ; Pujatum 
de fanitate libratorum , picinum de vita 
fana : Gregorium* Horftium de tuenda ia- 
-nitate ftudioforum ; denique Tilfotum.. 
Quantum vero ad partem moralem , exci- 
tanda eff in ipfis proprii temperamenti , 
-i - - L 2 gro- 


15 $. T.e'R. IV. De veritatum ortu , 
propenfionum., atque affectuum vis : iique 
fl. cendi , quibus ve&ibus moveatur , & 
a^at homo, ut fe ipfum perficere polfit. 

§. 184. Regi 17. Qnicunque alios do- 
cet , ut capta fecundet , non fibi propo- 
nat finem privatum , fed publicum bo- 
num , ac di&is , fa&ifque fe monfiret ho- 
minis amicum . Hac quo ad vivam vo- 
cem , quantum vero ad feripta fequentia 
tenerida funt , 

§.185* Reg. 18. In libris conficiendis 
obfervetur , num libri fint hiftorici vel 
dogmatici . Si hiftorici , videndum eft 1 ! 
de natura phoenomenis rraflent ; vel de 
artium , ac fcientiarum ortu , ac progref- 
(ibus. Itemque, 

§. x 8 < 5 . Reg. 19. Si libri de natura hi- 
ftoria agant , Iciat auSor in le£lorum a- 
nimis inferere naturalium affe&uum co- 
gnitiones , eofque imbuere perquam foli- 
dis principiis , Itemqdl non negligat ex- 
perimenta , inftrumenta , machinas , eo- 
rumque ufus . 

§. 187. Reg* 20. Si vero agant de ar- 
tibus 'liberalibus , ac mechanicis , ftudeat 
jnagifter earum principia invenire , pro- 
grefiufque tam afeendentes , quam defeen- 
dentes determinare» 

* ✓ 188, 


Digitized by Google 


Earumque proqrrjjihm . itf *y v 

§. 18S. Reg. 21. Si de hiftoria Utera* 
ria , defcribanrur illuftrium virorum vitas* 
eorumque inventa , patria , astas , difcen- 
di methodus. 

§. 189. Reg. 22. Tn imperiorum hirto» 
ria , perpendatur eorum origo , forma * 
progretTus , vicilfitudines, imperantes, vi» 
res, principia politica , & caulas , quibus 
vel creverunt , vel ruerunt . 

§. 190. Reg. 23. Si vero libri fint dog» 
matici , primo definiantur voces , deinde 
ordinate difponantur ratiocinia, tum per- 
quam folidis rationibus omnia compro- 
bentur. 

§.191. Reg. 24. Denique evitetur om- 
nis .pedantifmus : eruditio fit fapiepref • 
fparfa . Itemque res fint peregrina; , vel 
faltem tales appareant f lingua fit facilis, 
energica , ac naturalis . Haec de philolb» 
phandi regulis , quibus veritas & facile . 
invenitur , Sc inventa explicari' poteft , 
vel viva voce, vel fefiptis. 

§. 192. Ad hasc jam brevifllme expofita . 
omnis vis illius fubftantiae reducitur , quae 
Hos informat, plurium altuum , pluri um- 
que errorum , ac veritatum capaces red- 
dit. Ad quam rerum fummam omnis tam 
theoretica , quam prafSica tfa&atio revo* 

L 3 cata. 


Digitized by Google 


i66 Le6i.1V. De veritatum ortu , 
cata, quis mihi denegare poterit fpiritiim 
humanum immaterfalem effe,atq. immor- 
talem ? Hinc fi quis mihi fpiritus hu-» 
mini materialitatem vellet perfuadere , 
deberet primo oftendere , quod omnes 
mentis a£lus fint unius corporis inertifli-s - 
mi a&us. Quod Iicec quamplurimi ten- 
tarint , nemo tamen unus adhuc demon- 
ftravit . Quamobrem fi in hoc erro, quod 
animus humanus fit immortalis , malo 
potius errare , quam cum aliis vera fen- 
tire-. - , *. Iftr 




.jA 


I 


Digil 







i67 



LECTIO V. 

DE LOGlCiE REDUCTIONE AD ARITH- 
METICAM ^ 

$* 1 * Ogltanti mihi fajpe nu- 

mero, atque animo re- 
colenti non modo fa- 
&a hiftorica , fed ipfa 
omnium fcientiarum , 
artiumque obje&a ^ ea femper nihil aliud 
efle vila funt , nili totidem mentis fup- 
• putationes* Quod quidem eft adeo Vefuna 
Ut nihil fupra* At licet philofophi nimis 
inulti & antiqui & recentes hoc perfun- 
ctorie dixerint , vefumtamen horum nul- 
lus rem explanarit * Hobbefius ipfe ma- 
ximus ratiocinator de arte computandi 
fuam Logicam infcripfit , at fub fpecio- 
fa hac denominatione nihil alitld fe- 
cit , quam Diale&icarri fui temporis ex- 
ponere * Burlamichius de jure naturae a- 
gens,.id quoque dixit* Et poft fturlartia- 
chium quamplutimi alii * En ratio * quae 
me impulit ad hanc leflionem ceteris 
aliis jam expolitis addendam , quae & pro 

L 4 rei 


Digitized by Google 


i68 LcEl. V. Dc Logic* 
rei novitate, & utilitate fimul requiret, 
ut majori adcuratione traftetur . Sed quor- 
fum hacc ? ut DialeSica: (tudiofi arithme- 
tica addifcendae neceflitatem aguofcant . 
Ad propofitunij 

§. 2 . Principio philofophia fi inti- 
mius infpiciatur , quanta quanta efl , 
fcientia numerica eft . Etenim in phy- 
fica fupputando cognovimus corpora ef- 
fe fua natura extenfa , impenetrabilia , 
divilibilia, inertia . Itemque cx iifdem a- 
lia eflfe fapida, alia infipida , opaca, vel 
lucida, vel mollia, vel elaflica, vel du- 
t a , eadem mentis vi qualitates corporum 
peculiares a metallorum , fofliliumqaie na- ' 
tura ufque ad ftellas ipfas nebulofas defi- 
nitae fuerunt . Hoc maximum naturae fy- 
fiema conditum efle ab eo ipfo, qui tot 
miris inexplicabilibufque legibus eum re- 
git ac gubernat , nonne haec fcientia no- 
bis certi fit me aperuit ? Qtiar alia facul- 
tas potuifTet determinare corporum prin- 
cipia , eorumquc combitlmones ; quae 
naturar progreffus , ejufque tam praete- 
ritas , quam futuras revolutiones , nili 
divina mentis fupputatio ? Ad hanc igi- 
tur referenda funt in fvftemate, tum phy- 
fico, tum morali legum ornatum, ac vi- 

- rium 

\ 


Digitized by 



4 


V 


ReduHione ad Arithmeticam» i6g 
rlum determinatio : ia sethica tempera- J 
menti , propenfionum , atque affeftuum 
docilitas : in politica imperiorum origo , 
formas, progrdfiones , viciflitudines, artes, 
bella , leges , ftatuta , Si mores ; in jeco- 
nomica Familiarum inftitutio , artium 
ortus , prolis educatio , moralis unio , 
bonorum fucceffio , rerum permutatio , 
vitee commoda , ac domeftica tranquilli- 
tas : Ad hanc quoque refertur ipfa hilfo- 
riarum omnium philofophia : ad hanc , 
Cronologia , ac Geographia . Quid multa? 
Ipfa Theologia facra majoribus noltris di- 
vinitus infpirata , nobifque tradita etiam 
a mentis vi pendet. Nam nifi iidem u- 
triufque Teftamenti certitudinem fupputa- 
viflent , ipfi neque credidiflent , neque no- 
bis propofuiflent . Cum ita res fe habeat, 
nonne unus hebes ac plumbeus de fum- 
ma Logicas cum arithmetica analogia po- 
terit addubitare ? Quod cum primo ad- 
fpeflu tironibus involutum atque dubium 
videri poffit, idcirco exponam paulo lon- 
gius, quam res tanta dici pofeit. 

§. 3 . Primo arithmetica eft fcientia , 
quae mentem inftruit , ut ea expedite ac 
refte fuper quibufdam cyphris rvumericR 
operetur . At qua de caufa ? ut nempe 

veri- 


Digitized by Google 


i 70 LeSl. V. De Lo^tca 

veritates inveniat. Haec (cientia licet quarrt- 
plurimis contineatur reculis ut additione, 
fubtradione , multiplicatione ac divifione 
attamen additio * fubtradio , multiplica- 
tio, ac divifio tam in quantitatibus inte- 
gris , quam in fradis 'cujufquc generis ad 
additionem , atq. fubtradionem reducuntur. 
Itemque recula aurea , Tocietatis , alliga- 
tionis, pofitionis, ac combinationis ; hae 
omnes , & fi quae fmt aliae etiam infi- 
nitae duntaxat revocantur , ad regulam au- 
ream . 

§.4. Etenim multiplicatio nihil aliud 
eft , quam ipfa additio concifa , & divi- 
fio eft ipfa fubtradio . Sic fi mihi mul- 
tiplicandum eflet 8. per 4. duos modos 
adhibere poffum * vel 8. quater fcri- 
bam , fadaque fumma habebitur 32. al- 
ter modus eft fi 4. accipiam odo ; vel 
odo accipiam quater ; produdus erit fem- 
per 32. ex quo patet multiplicationem 
non effe nifi ipfam additionem compen- 
diofam . 

§.5. Id ipfurri dicendum eft de divifione; 
nam haec eft ipfa fubtradio, cum hoc uno 
difcrimine, quod fubtradio fiat femel, fci licet 
ex quantitate majori dematur minor, ut quod 

/ 1 : rema- 

f . i v_, • 

t 




Digitized by Google 


Rcduttione a (i Arithmeticam . 1 7 1 

remanet , videatur . In divifione vero 
fubtra&io fieri debet fecundum numeros 
di viforis . Sic fi dividere vellem 484. per 
quatuor . Fieri debet in uno quoque nu- 
mero ; hinc primo ingreditur femel , in 
fecundo bis, in tertio etiam femel, quotus 
erit 121. Ergo in primo numero fubtra- 
ftio fuit unius numeri 4. in fecundo fub- 
traftio dupli 4. & poftremo etiam unius 
4. Ex quo etiam liquet divifionem non 
efle , nifi ipfam fubtra&ionem . Quod 
quidem non intelligendum folum de nu- 
meris integris , verum etiam de fra&is ,, 
ac de fra&orum fra&is, .< 

) §. 6. .At fi quis inquiet ; ad quam re- 
gulam referuntur potentiarum elevationes, 
atque radicum omnium extra£liones ? Ref- 
pondebitur , .quod potentiarum elevatio- 
nes fola multiplicatione conficiantur : ex- 
tra&iones vero radicum cujufque generis 
& multiplicatione, ac divifione, hpc eft 
ex additione, & fubftra&ione fimul eruan- 
tur < 

7. Sequitur poftrema fcientiae ®ume- 
ricje regula, qua; eft fola aurea , ad quam 
quotquot funt , omnes reducuntur . Ve- 
rum quid contidet ha:c : nifi quo pado 
ex tribus datis cognitis numeris inveniri 

poflic 


tft LeBi V. De Logica 
poffit quartus proportionalis incognitus ? 
Hoc parumper perpendamus ia tironum 
gratiam . 

§. 8. Ad quatuor clafles , omnes pro- 
blematum numericorum refolutiones vul- 
gares arithmetici reducunt , nempe ad re .4 
gulam auream five trium ; ad focietatem.* 
ad alligationem , atque ad falfam poli- 
tionem . 

§.p. Primo regula aurea five dircCa , 
vel indireCa ; five fimplex vel compofita 
eft inventio, quarti numeri proportionalis 
poft tres datos ut 4. boves ararunt 8. 
terra; jugera , quot jugera araflent 16. 
eodem tempore ? Itemque 4. meflhres me- 
tunt quamdam Tegetum quantitatem 8. 
diebus , quanto tempore eundem cam- 
pum mefluilfent 16. meffores ? In utro- 
que» problemate femper quartus propor- 
tionalis inveniendus eft j cum hoc uno 
difcrimine. In primo problemate multi- 
plicatis fecundo, 8c tertio numeris , pro- 
ducum dividatur per primum , hoc eft 
128. per 4. quartus proportionalis eft 32. 
Ib fecundo autem problemate multiplica- 
tis inter fe primo cum fecundo, produ- 
Cum dividatur per tertium , videlicet 32* 
per 1$. quotus hoc eft quartus proportio- 
nalis 


Digitized by Google 


ReJuHtone ad Arttbmetram l 173 
miis eft 2.. Sin autem utraque fit coni- 
pofita , confiet nempe quinque numeris , 
tun~ reducuntur ad tres , & fiat quoque 
fimplex , ac regula efi eadem . 

§.9. Ad hanc quoque regulam refer- 
tur illa focietatis .tam fimplex , quam 
compofita . Hinc fi dicam : 2. Mercatore 
cum quatuor fcutorum millibus lucrati 
funt 500. quorum alter pofuit 800. alter 
vero 5 oo. quantum unicuique debetur? Tunc 
fiat : 4000. dederunt lucri 500. quantum 
800.? Item^ue 4000. lucrata funt 500., 
quantum 600. ? Nonne haec eft ipfa pri- 
ma bis , ter, quater , centies, totidemque 
repetenda, quot funt mercatores? 

§. 10. Id ipfum dicendum eft , fi fit 
compofita , in qua dividendum eft lu- 
crum, vel ammiftio pro ratione capitalis, 
ac temporis. Ex.g.3. fint mercatores , at 
primus pofuit 3. millia pro 7. menfibus, fe- 
cundus 6 . millia pro 14. menfibus , tertius 
vero 1000. pro uno menfe quiq. lucrati 
funt 1876. quaeritur quantum cuique debe- 
tur? Tunc ita inftituatur regula fi 10000. 
1875. quantum 3. millia per 7. menfes? 
2. quantum 6 . millia per 14. menfes? tertio 
quantum 1000. per menfem unum? fafla 
terminorum reduftione, omnium problema- 
tum 


Digitized by Google 


174 L&- V. De Logica * 

tum refolutiones funt omnino utque i 11» 
jam di£la r «amo? 

§. 1 1* Huic accenfenda; funt reliquas 
regula: , hac eft alligationis , ac falfa; St 
duplicis politionis , progreflionis , combi* 
nationis ; ac fi qua? lint alia; per quas 
omnes libentilfime excurrerem , nifi res 
dfet adeo manifefta , ut de iis loqui fru* 
ftraqeum putetur. 

' §• ia. Ex di£lis conflat fcientiam ni*, 

mericara tres duntaxat regulas comor©, 
hendere , additionem , fubtravlionem ; at- 
que regulam auream . Cum autem haec 
f>oftrema cujufque generis fit , fo!a mul- 
tiplicatione , .ac divifione , fcilicet fola 
additione, ae fiibtraftione conficiatur. Se- 
quitur omnes arithmetica; regulas ad fa- 
lam additionem, ac fubtraftionem reduci. 

§. 13. Diale&ica tantopere a Graecis 
exculta, deinde a noftris poli literarum 
inftaurarionem, ad inftruendum Intelle£hira, 
ut omni loco, ac tempore veritatem in* 
veniat , tendit . Hinc finis ejus eft men- 
tem perficere , errores vitare , veritatef- 
1 • . . - . : que 

fr" • ' " ■ — " 1 ' ) »'■ 1 ■ ■■ . ■ 

(a) Legantur tabula numerica Profla- 
fnrafts an, 1610, .ub Erwert odita , qui- 

bu% 


Digitized by Google 


Rcduftione ad Arithmeticam . 175 

que detegere . Sed qu* eft cogitandi ma- 
teria, quxque ipfius mentis vis ? atque 
energia ? 

§. 14. Refpondetur cogitandi mate- 
riam a fenfuum ufu provenire , qui cor- 
porum imprefliones excipiendo mentem 
tion modo quafi excitant, ac acuunt , 
fed quoque eandem imbuunt tot tantif- 
que rerum ideis, ut quadam nobis inco- 
gnita vi eas inter Te modo conjungens , 
modoque feparans ex veritatibus notis ad 
incognitas deveniat . En itaque totum 
fcientiarum abditiflimum mytterium ma-» 
nifeftatum : En fcieqdi arcana referata : 
en denique ars illa pene divini, qua in- 
telle&us fupra res humanas fe erigens ad 
peleftia perfcrutanda adfpirat , 

§.15. Quibus 1 ex omnibus profero in- 
telligitur fenfationes efle cogitandi obje- 
flum, ac veluti materiam : mentis vero 
artificium in judicando , ac ratiocinando 
effe pofitum . Sed quid judicium , quidve 
ratiocinium? *• •• 

§. 16. Judicium eft quidam mentis a- 

r . ftus 

— — * — • ; — 

bus multiplicatio , ac divifto additione , 0 * 

fubtra&atione abfolvuntur . • 


iy6 Lctt. V, De Logica 
ftus, quo ideas inter fe ieparamus , vel 
eaidem conjungimus: fic dicimus: Petrus 
e/i dottus: Petrus non efl ovis. In primo 
judicio ne6litur do6lrina cum Petro ; in a- 
lio vero disjungitur ovis proprietas a Pe- 
tro. Verum dari poliunt certitudines tam 
intuitivae, quani demonllrativae . Ia intui- 
tiv^s liquet judicia non efl'e, nili itidem, 
vel additiones, vel fubtrafliones, hoc eft 
judicia affirmativa ad additionem , negati- 
va autem ad fubtra&ionem relerri . Quo 
autem referuntur ratiocinia , ac tot vul- 
gariffimi argumentandi modi? 

§.17. Ex di£lis in toto Logicae curfu, 
omnes mentis ratiocinationes fatis confiat 
elfe duarum idearum relationes cum ter- 
tia : nam fi eontigprit , ut quod inter duas 
ideas relatio non mihi innotefeat , tunc 
«afdem cum alia confero . Cui tertiae vel 
ambae conveniant , vel minime . In pri- 
mo cafu ratiocinium dicitur affirmativum, 
in fecundo negativum . Sic fi quaeratur ; 
folis moles eline ignea ? Itemque plantae 
funt animatae ? neque in primo , neque 
in fecundo quaefito video quid mihi affir- 
mandus vel negandum fit inter ideas ea- M 
rundem relationes , hinc ad refolvenduni 
primum quaefitum .tertiam ideam veluti in 
auxilium fumam, ac dic^n: quidquid u, 

' rit , 


Digitized by Google 


Reduftione ad Arithmeticam . 177 

rit , ejt igneum * fol autem urit , efl igi- 
tur igneus. In quo fyllogifmo, tertia id- 
ea , oim qua duas alias comparavi , eft 
quicquid curit. ut qua; eidem conveniunt, 
inter fe quoque conveniunt. Itaque eidem 
urere conveniat tam natura ignis , quam 
folis . Ex quo poftremo conclufum eft , 
folem efle igneum . 

§. 18. In fecundo quasfito hanc aliam 
ideam in auxilium fumam : qua ex fe 
moventur , funt animata . Plantae autem ex 
fe non moventur, ergo non funt animata. 
In hoc Tyllogifmo tertia idea eft cx fe 
movere , cui convenit efle animatum, at 
quia eidem non convenit plantarum na- 
tura, proindeque conclufum eft plantas non 
efle animatas . 

§. ip. Ex hifce duobus exemplis ,«fit 
manifeftum ratiocinium efle illud ipfum , 
quod in Arithmetica regula aurea , five 
trium , hoc eft ex datis tribus terminis 
vel veritatibus notis , quaritur quarta in- 
cognita . Sic in primo fyllogifmo verita- 
tes notas, funt. l.Quicquid urit . 2. Iqnis. 
3. Sol urit . 4. Terminus incognitus fol 
efi igneus . In alio exemplo : 1. Quod 
ex fe movetur . 2. Efl animatum . 3. Planta 
non femoyentur. Ergo planta; non funt ani- 



M nu- 




Digitized by Google 


J7$ Left, V. De Logica 

ruat* efl quarta veritas incognita , Con* 
itat itaque ratiocinium efle quoque regu- 
lam nurnericam , Quantum ad caetg*as ar* 
gumeptandi rationes apud vulgares cogni- 
tas , ipfe pon iunt , pifi diyerfe unius 
fyllpgifmi modificationes , 

2 p. Ex quo fit, ut illud ipfum Diale- 
ctico contingat in quxfitorum folutioni- 
bus, quod arithmeticis in fuis problema- 
tibus refol vendis f Hi enim quartum ter- 
minum proportionalem incognitum poft 
tres datos nofos , femper inveniunt vel 
multiplicando fecundum cum teifio , vel 
primum cum fecundo , eorurpque produ- 
Ctum yel dividunt per primum , vel per 
tertium , Sic quoque Dialeftjci medium 
terminum varie combipando cum fuis ex- 
tremis modo directo, modoque reciproco 
omnes fyllogifmorum formas conficiunt , 
Jtemque f; quis ratiocinii naturam per-, 
pendat , inyenif eandem ad ipfum judi- 
cium referri , etenim in fyllogiljno aliud 
pop fit , quam duas yoces prius ad ter- 
tiam , deinde inter fe referre , Sicuti igi- 
tur quotquot dantur numericae regula: , 
omnes ad additionem atque fubrraftionem 
revocantur, ita etiam omnes regula: Logica 
ad unum judicium vel pegativum, vel affir* 


s 


Di( 


ed by Google 


*R.cduftione ad Arithmeticam . 179 

mativum , hoc eft ad ipfam etiam addi- 
tionem , vel fubtra&ionem referuntur . 
Hazc cum ita fint , quifque intelli- 
git primo , quod ficuti Diale&icus ope- 
retur in ideis , ac fenfationibus , fic 
arithmeticus in cyphris numericis : 2. 
Intelligitur , quod utriufque finis fit i- 
dem hoc eft veritatis inventio Etiam 
intelligitur , tot regulas dari in una, quot 
in altera . 4. Denique patet mentis ope- 
rationem in utraque efle eamdem 4 His 
demonftratis , nonne fequitur inter has 
difciplinas dari maximam analogiam ? Non- 
ne Logicaj ftudiofo efle perquam necefla- 
riam numericam fupputationem? nonne de- 
nique fequitur mentem hac exfufcitari , 
acui nobilitari ? 

§. 21. Quibus ita potius inchoabis', 
qnam explanatis , patet numericam fup- 
putandi rationem omnibus efle necef- 
fariam , maximeque Diale&icis . At fi 
jethicas, fi oeconomicus, fi politicus fint 
ejusdem expertes , habendi funt bardi , & 
tanquam ftipites ac trunci . Quis enim fe 
ipfum regere ac vincere potuerit nifi 
prius proprias vires tam phyficas , quam 
morales fupputaverit ? quo patfto aliquis 
fe cohibere prafumat , nifi antea & tem- 

M 2 pe- 


■ . Digitized by Google 


Left, V, De Logic a 

peramenti , Sc propenfionum , &affeftuum 
impetum definierit ? Quomodo denique 
focialis , nifi propria & aliena jura , ni_ 
fiqqe propria aliena officia ante pra> 
calluerit ? 

^ §.22. Quid tandem dices in aeconomia 
civili, ac politica ars numerica cum noftro 
tempore ^paucis rrtagiftris docenda , paucifli- 
jnis vefo difcipulis addifcenda eadem defera- 
tur? Q infantuli natura: humanae afelli! Pof- 
funtne refle profpereque procedere a:que 
pes domeflicaE , ac civiles fine ulla nu* 
merica fupputatione ? Quomodo enim fci- 
remus hominum multitudinem , qui hunp 
regnum incolunt : quomodo confummatio- 
riis quantitatem* frugum copiam, animalium 
fruflum , commercii extenfionem , indit- 
uri» produ^qm ? fine hac fciremps na- 
vium numerum , regni fijperficiem , ter- 
rarum omnium produttjones , veftigalium ' 
yim , hominum cujufque coetus lahores , 
vita: commoda, fortunas, bona, atates, 
morbos periodicos , curationes ? Penique 
fine ulla fppputandi arte quisnam fcire 
pollet , hujus regni prafeqtem , ac pme? 
yitum ft^tum, & quodammodo etiam fu- 
tqrum pracogpofpere ? Quid multa? Non« 


Digitized by Google i 


RcduEltorte dii Arithndeiicdrti . i8f 
fltf prafens totius Europae floritas 1 uni 
computanJi fpiritui tribuenda eft ? 

§. 23. Ex di£lis igkur hanc in aper- 
tiflimam coriclufionem venio i quod fi 
qui impetent , re£le facillimeque compu- 
tant , ejus regimen eft philofophicum j 
artes , fcientiaeque florere debent , at- 
que flatus omni e* parte effe debet fecu- 
fus ac potens* Contraque fi ubiqud men- 
dici , otiofi , ignavi , fiagitiofi : fi ex fla- 
tii extrahantur materiae primae * atque im- 
mittantur aliorum induflria: i fi ars pe-* 
cuaria negligatus ac commefcium Vile- 
fcat : fi aftifices , agriculae , ac laboriofi 
lngentiffima ve£ligaliuni pondefe dppri- 
mantur : fi ftupidi } Vafri, atque iftfcied- 
tiffimi fublimantuf , deprifnentufque ho- 
li efll & induflriofi : fi denique rtlufici f hi-* 
flriones 1 mimi , balatrones ifiagnifice ex- 
cipiantur , literatique autem viri faceflt , 
dicendunl in illo flatu artem computan- 
di prorfus ignoraii * Inoumbac itaque huic 
fcrentiae quilibet Logicae ftudiofus 1 iri 
fuifque operationibus confenefcac * Marti 
vifum eft , quantum aeque paupefibi» 
prodefl i locupletibus arqufe i sfque ne- 
gle£U viris 1 pueris , fenibufque nocebit « 



1 

ARTIS RECTE C0GJTAMD1 

* 

SEX lectionib. contenta 

Stl»f O ? H s 

\ 1 . 

JN USUM LOGIC JE TIRONUM , 

LECTIO L 

De exigua bijtoria Logica ComrrtentaAo * 

Diafeftica, qu# efl afS perficienda ra- 
tionis humans, a Grsecis orta Zenoni E-' 
leati Parmenidis auditofi i & adoptione 
filio tribuitur, cujus progfefiio f ac fata 
tum apud antiquos ^ tum apud recemifti- 
irtos ufque ad Abbatem Angelorium Pa- 
trem Coeleftirtum brevirtime d£fignatitur * 
Itemque itir praecipuis fcripfofibus, cjuid itl 
iis ^culpatur , quidve laudatur fine par- 
tiurti lludio exponitur, 

f 

LECTIO IL 

De origine aperntiattunt ‘R.ationii huma* 
na , ejuj que maximis progrejpbus , 

* 

Cap, I. Ex omnibus animantium ge- 
neribus tiobis huc ufque. cognitis 1 unus 

M 4 Jio- 


homo vi j. 12 rationis caeteris prsfcftat > 
quia hujus facultatis beneficio fe ipfum , 

&' peiie, infinita alia objefta exteriora 
cognofcit. Sed quo pa£to ; nifi corporum 
exteriorum diutinis experimentis in fuos 
fenfus ? Quid fenfus , iiift qu&dam orga- 
na,- quae nos videmus, tangimus , ac di- 
vidimus ? Verum quae ita funt, corporea 
funt . Homo igitur corpore confiat, Item- 
qae quilibet homo fua natura ducitur ad 
veritatis inveftigandae ftudium, 3 d bonam 
comparandum , ad malum declinandum # 
Infuper rerum ordinem , pulcritudinem , 
jufiitiam , honeftatem , liberatemque di- 
ligit. His addite tot divina rerum inven- 
ta , tot artes , tot dtfciplinas , quae om- 
nia nonnifi ab homine plumbeo materiae 
folidae , atque inertiflitnae tribui poflunt * , 

Denique nonne maximum eft animo ipfo 
animum videre? Quare homo etiam fpiriro 
confiat. Sed qua via is ad veritatem inve- 
niendam contendit, ea tam theoretice, quam 
pra&ice Loricae tironibus enucleabitur . 

Cap. 3. Senfus , qui funt totidem a- 
nimi fenfationum fulcra y quibus mens 
veluti excitatur, concutitur, atque auge- • 
tur, re£U difiiogutmtur in exteriores, & 
in interivres. Primi funt quinque ©mrri- 
- • ' < funt 


\ 


Digitized by Google 


r 


i 

bds perquam rloti , quique ad unurit ta* 
ftum omnes reducuntur. Interiores vero 
funt memoria , temperamentum , affcttus y 
attentio , fcrtfufque moralis . Horum om- 
nium vis facile determinatur ex ratione 
tum organi , tum virium corporis pre- 
mentis . *• ' 

Cap- 4. Cum fifie objeftis exterioribus 
nullae ineflent in homine fenfationes , 8i 
fine lais nulla in effef fcientia; proin- 
de tot dari debertt quolibet in homi- 
ne fenfationum genera , quot in eo daH- 
tur feqfus . At in fenfationum ferie pri- 
ma eft noftri , extcriorumque corporum 
exiftentia . 

Cap. 5. Deinde perfaepiflime ex urtl 
in aliam fenfationenti tranfurtas , ae fepe 
in eadem immoramur . Eti cejfatio ac du - 
ratio . Verum fenfationum ceflatio, ac du- 
ratio in nobis non fiunt ni fi vel eunt 
voluptate i vel cum molejlia quibus 
dein deftderia , atque abominationes exci- 
tantur. Itemque remotis ^)bje£lis etiam 
ea fentimus,' ac fenfatioftes funt in ratio- 
ne attentionis, vis phantafticae , atque in- 
digentiae praefentis . Ex quibus clare li- 
quet animum humanum quamplurimis ha- 
bitibus imbui, fcilicet fimpliciter fentietr- 

di. 


di, fentiendique voluptates, dcfideraricli ^ 
deteftandi , rcminilcendi , atque imaginan- 
di. Ex his etiam liquet animum uno 
fenfu tot habitibus imbui , quot ex cen- 
tum , fi eidem ineflent . Cur igitur tam 
multiplices. p Ut fetfiationunl multitudo au- 
geatur* * 

Cap. 6 . Sicuti eX fenfibus fenfationes , 
ita ex fenfationibus mentis aftus oriun- 
tur . Hi genefatim fiint perceptio , refle- 
xio i conf cientia , meditatio , imaginatio , 
ab [trabi io , perceptionum compofitio , earum- 
que refolutio* Quotum duntaxat praicipui 
adumbrantur. 

Cap. 7 . Perceptio potius nomine, quam 
te ab idea diUinguitur , nam eadem rei 
Uotitia ad itietitem referta dicitur percep- 
tio , ad obje&ura vero relata dicitur idea • 
Ergo quotquot funt idearum genera , to- 
tidemque etiam funt perceptionum clafles * 
Idese omnes dividuntur vel quo ad ea- 
rum ortum i vei quo ad earumdem na- 
turam , vel denique quo ad rrledtem • 
Primo cafu , funt vel adventitia ad pri- 
ma ‘ Vel fecundari a - ac reflexa * Secundo 
cafu funt , vel firrtpljces i vel Compoflta . 
Tertio autem cafu , funt , vel clara 8c 
obfcura \ vel dtjlmbla & confufa ; Vel com- 
ple- 


Digitized by Gi 


. 5 

plet a & incompleta ; vel adaquata Sc tna- 
d aquata « Itemque dantur abfoluta O re- 
lata ; reales ac cbimerica J fmgulares , pe- 
tuli ares , atque Univer falci . 

Cap< 8. Mens humana non iolum 
ideas direRas, fed quadam nobis inco- 
gnita vi eafdem inter fe comparando , ea- 
rundem multiplices relationes quoque per- 
cipit. Id quidem contingit, vel ox 
fum fimplici comparatione J vel eX ea&- 
rum collatione cum tertia 1 ut in utrifque 
convenienti* , vel difconvenientiae relatio 
nobis ad pareat . Ex qua duplici Rationis -hu- 
mana; vi innumera; aliae veritates nobis irt- 
notefcunt^ quas alias omnino ignorarentur. 
Uterque hic Mentis a£lus eft duplex ^ nem- 
pe affirmans * ac negans « En judicium i 
en ratioctnatto • Ex diftis colligitur ino* 
dum cognofcendae veritatis reduci * ut 
fciatur , vel uti funt ideae in fe ipfis , vel 
tarum relatio, quam vel inter fe habenf, 
vel cum tertia . Primus modus dicitur per- 
ccptio, alter judicium, tertius denique ratio- 
cinatio. Sed quidfoEC poftrema , nifi ipfa 
perceptio ? Mens itaque vel dire£lo , vel 
reflexo motio obje£ta, five omnes verita- 
tes percipit ac c^gnofcit. 

Cap. p. Univerfa huc ufque adumg» f 

bra- 


Digilized by Google 


6 

btata (1 quis fecum ipfo animo fecoluS* 1 
rit , profe&o inteiiiget non modo primi- 
genum hominis ftatam efle inficientis u- 
niverfalis , atque ex inficientia ad fcien- 
tiam trttnfire uno fenfuum auxilio ■ vetum 
etiam inteiiiget , qua lentiflima progref- 
fione ad maximurti fciendi gradum ipftnu 
pervenifle* Etenim cum ejus pra:ci pus fa- 
cultates fint memoria ^ Ratio , ac Pbanta- 
fta ; itemque cum univerfa idearum noftra- 
fum obje£la fint Deus , natura , Bc homo 
ipfe ,/ qus omnia unaquaeque fatuitas’ in 
unoquoque horum ebjefto invenit adecr 
funt multa, adeo prodigiofa , ut is pene 
divinus fit habendus < Hinc artes * hinc 
difciplins , hinc tot prsclatai , utiliflima- 
que inventa . Veruna fint hs univerfas 
Rationis humans vires? Perfequamur re- 
liquas • ror.- 

• • . . , 

L £ C T i 6 iil. 

De ortu , ac pvogreffu Signorum j quibat 
mentis aRus explicantur < 

Cap. u Homo intimiora atfimi fui 
fenfa tum voce ^ tum f^fiptis aliis com- 
municat . Nonne eft divifta domina loquendi 

vis ? 


* 

• . • Digitized by C 


vis ? nonne homini illa tribuenda ? Is eft 
qui ex fuo primigeno flatu muto primo 
{ignis naturalibus fe expreflit , tum tem- 
poris progrelTu, cum paflionibus neceflita- 
tum numero perauflo , creverunt quoque 
vires fe explicandi . Hinc immoderati cor-» 
poris motus ; hinc clamores ; hinc a£lio* 
«nes ; hinc mira articulatorum Tonorum in-» 
ventio; hinc denique linguae . Deinceps cot 
gnita etiam fuit loquendi neceflitas homini-» 
bus loci , ac temporis ratione remotis . En 
emblemata ; etj fymbola, en hierogliphy- 
ca, en fcriptura. Voces itaque funt quxr 
dam animi fi$na , quae in naturalia, atr 
que in artificialia jure dividantur. 

Cap. 2. Cum Tonorum articulatorum 
fjuis fuerit interiora animi fenfa exprime- 
re , ergo ha;c inventio elfe debuit analo* 
ga ad declarandos cujuslibet paflionis e-» 
tiam vehementifhmse gradus . Ex hoc lin- 
guarum profodia exorta fuit, qua; confiam 
tiflime figBorum copiam Tequitur .Ex hoc 
vocum modificationes , Verum ex quo 
linguarum energia, varietas, augmentum, 
magnitudo , elegantia , ac perfe£lio ? o- 
mnia ex climate , imperio , religione , 
educatione , literarum , artiumque pro, 
grelfibus , quibus bene determinatis , lin- 


s 

guarum omnium indoles etiam adcuratifli- 
mc definitur. 

Cap. 3. Cur in oratione tot tantaque 
partes? Cur tot nominum, verborumque 
inflexiones , quae adolefcentes tantopere 
excruciant ? alia; ad loquendi ornatum , 
aiixque ad orationem efticiendam clario- 
rem inferviunt . Quod autem fpeftat ad 
nominum genera , illa totidem funt , 
quot idearum clafles , quas ipfa denomi- 
nant. Has numera & illa habes. 

Cap.4. Sicuti ex limplici , vel compofita 
idearum combinatione, judicium, ac ratioci- 
natio oriuntur, ita ex fimplici, vel compo- 
fita vocum unione , propofitiones , atque 
fyllogifmi nafcuntur. Quo fit, ut propofitio 
fit mentis judicium verbis expreffiim , fyl- 
logifmus vero ejufdem ratiocinium proposi- 
tionibus declaratum . De utrifque. Quo ad 
propofitionem , ipfa eft duorum termino- 
rum unio , vel eorumdem feparatio ope 
alicujus verbi , cujus eft affirmare , vel 
negare. Hinc patet in omni propofitione ' 
tria inefle , fcilicet duo termini j, fub -' 
je&um , prtdicatnm , ac verbum , Ex 
terminis eruitur propofitionum materia 
ex eorundem affirmatione vel negatione, 
forma ; denique ex majori , vel minori 

tgs 


Digitized by C 


terminorum vi , ac potentia propofitio- 
num quantitas oritur. Que in propofitio- 
nibus funt praecipua. Primo Propofitiones 
funt vel neccjfari#, vel impojfibiles, yel co/iti- 
gentes, pro ut praedicatum fubjeflo convenit 
vel di Icon venit . Dantur infuper fimplices ,#c 
compofit# ; itemque compofitap ‘tam aperta, 
quanv latentes . Dantur denique fwgula- 
res , particulares , atque univerfales , qua? 
in metaphy ftcas ac morales , in effirman* 
tes , vel negantes omnes diilinguuntur , 

Cap. 5 , His omnibus fcholaftici addunt 
quoque appositionem , ccquipollentiam , ac 
co mjerfionem propofitionum , qua? reap- 
fe non funt , nifi totidem verborum .ly- 
fus . At non ita Definitio , ac Divifuj , 
qua? quafdam peculiarem habent regulas , 
ut fint re£t«e „ Quibu$ .omnibus addunt 
automata , pofiulata , problemata , theore- 
mata , corollaria , lemmata , & Ii quae alia^ 
quibus maxime Geometrae utuntur. 

Cap. 6 . Sequitur fyllogifmus , qui poti 
eft nili trium propofitionum concatenatio 
quaedam , quarum prima? duaj fi cum tertia 
conveniant, vel diiconveniant, ipfa quoque 
debent inter fe convenire , vel difeonve- 
nire. Quo patet in fyllogifmo tot pro- 
pofitiones requiri , quot funt termini , 

qua- 




'io 

quarum duae prima: preemijfee , poftrema 
vero confequcitia dicitur. Verum hujuf- 
modi propofitiones ita inter fe colligan- 
dae funt, ut tertia duas primas, five ex- 
tremos terminos uniat . Syllogifmus ap- 
pellabitur fingularis , particularis , atque 
univerfalis ,* fi confequentia ejufmodi fue- 
rit, Denique variae fyllogifrai figures , fi- 
ve medii termini modificationes, nonnifi 
verborum ludum continent. 

Cap. 7. Quid fi mentis aftid majori, 
vel minori propofitionum numero fit ex- 
plicanda? Tunc fi major propofitio fuerit 
evidens, tacetur jefficieturque entbimema , 
Si cuique propofitioni addatur ratio, ori» 
tur epieberema quod oratorium potius , 
quam Logicum argumentum eft . Si tres 
propofitiones non fufficiant ad manifeftan- 
dum per q#am longam atque implicatum, 
ratiocinationum filum , fyllogifmo adda- 
tur enthimajna , & fit profyllogifmus . Si 
neque hic fufficiat , tunc feries quadam 
propofitionum orditur , ac fit forites . I- 
temque fi a partibus ad totum , vel con- 
tra , habetur induRie , Si ex rebus notis 
ad incognitas procedatur, exemplum efi . 
Si denique adverfarius , quocunque fe ver- 
tit , perjfringatur , dtlamatc ipfurn feries , 




Digitized by Google 


Verum quid eft hac tanta vulgarium ar- 
gumentationum varietas , nifi ipfe fyllo- 
gifmus , vel ejus modificationes ? Qui- 
bus omnibus patet , quod ficuti omnes 
mentis a£tus ad unam perceptionem, ita 
quotquot funt ejufdem expreffiones ad u- 
num fyllogifmum revocantur . Unus ita- 
que fenfus fufficit ad omnem rationis vim ' 
enucleandam, ad eamque aliis exprimendam, 
fufficit unus fyllQgifmus. Quare fenfus a- 
liquo modo rationem creat , fyllogifmus 
vero eam quafi fenfibilem reddit. Hac de 
Logica Docente . Sed quorfum hac ? ut nem- 
pe cum Utente errore? declinemus, verita- 
tefque inveniamus. 

T... ’ . . : ■ ' • 

LECTIO IV. 

. De errorum ortu , ac progrejpbus .’ 

, Cap.x. Cum univerfa mentis ideae ex fen- 
fxbus , fint atque ex abftra£tione, nafcimur 
ergo omnis omnino cognitionis expertes . 
At fimulatq. exorti, uoftros animos Pa- 
rentes , nutrices , . magifter , fcena , ac po- 
pulari» praejudicia depra vant . Quid itaque 
error nifi idearum , vel earumque rela- 
tionuiB piyn obje&is exterioribus contra- 
; N ' rie- 


Digitized by Google 


12 

rietas . Quid ignorantia , nifi cognitionum 
privatio ? utriuique caligine intelle&us of 
funditur . Ex hoc tanta errorum copia 
Mentis imbecillitas, artium, fcientiarum-» 
que imperfe&io . Ex hoc tot tantaeque 
abfurditates , repetitiones , judiciorum fal- 
fitates , alia:que innumerae mentis huma- 
nae aberrationes . 

Cap. 2 . , & 3. Quibus pofitis , non»® 
errorum fontes in tot clafles funt diftin- 
guendi , quot funt fenfus tam exteriores* 
quam interiores , uno excepto fenfu mo- 
rali ? Qui cum fit omni reflexione , ac 
quolibet examine anterior, nufquam ab 
eo decipimur. 

Cap. 4. Mens fit ex fenfationibus , has 
autem ex fenfibus.At horum finguli funt 
fallaces. Fallaciflima itaque eft quoque 
mens. Errat ergo in fenfationum percep- 
tionibus ; errat in fuis judiciis , & ratio- 
ciniis : errat ex nimio novitatis amore' 
ex fcepticifmi fpiritu inconfiderato , ex 
argumenti analogia , ex libertatis abufu* 
ex nimia curiofitate, ex partium ftudio, 
denique ex ambitionis affectu . Hinc 
tis debilitas , meditandi inertia , brevitas* 
ac tarditas . 

Cap. 5. Cum voce* fint totidem animi 

in- 


Digitized by Google 


$ 


n 

inftrumenta , vel rerum (igna, mens errat 
in iis ^ dum eas adhibet vel fignificationis 
expertes, vel obfcuras,vel ambiguas, vel 
ablolutas , quae funt relatae ; errat fi iif- 
dem vocibus utatur , quae funt indeter- 
minatae fignificationis. Errat denique mul- 
tipliciter in propofitionibus , totidemque 
in fyllogifmis , definitionibus , ac divifio- 
nibus . Ex hoc rerum confufio , morum , 
opinionumque corruptio . Ex hoc focie- 
tatum , atque imperiorum viciflitudines , 
eorumque pernicies . 

, » • < * ** , » 
LECTIO V. 

De veritatum ortu , eorumque fnogrejjibus . 

Gap. i. His ita remotis obftaculis , re- 
liquum eft ut tandem via explanetur , 
qua in facrum veritatis templum ingredi 
pofiimus. Ex hoc ordo five methodus , 
qua veritas invenitur , eaque adinventa 
aliis communicatur. Ex hoc Logicae finis. 
Logicorumque conatus. Sicuti igitur error 
cft rerum difeon venientia cum noftris per- 
ceptionibus , ita veritas eft rerum con- 
gruentia cum noftris conceptibus .Ex quo 
fit, ut veritas fit realis fi obje&is conve- 

N 2 niat, 


Digitized by Google 


H . 

menti idealit , fi neutri'* imajgt- 
«tfrw.Jtemque fi rebus materialibus phy» 
fica , five Logica, fi abftra&is metapbyficr f 
fi denique figna animo- refpondeant, veri * 
tas JEtbka appellatur , 

Cap. 2. Nota , qua mens verum a fel- 
fo diiiinguit , non funt foli fenfus , neque 
fola mens , neque Cartefii evidentia, qua; 
petitionis principio laborat, fed una dubi- 
tatio , qua; nos rerum nodos videre , ac re- 
folvere facit. Sed quo ufque dubitandum 
erit ? contradi&ionis principio definitur , 
Repugnat enim dubitandi progreffus in in- 
finitum . • * r O A i 

Cap. 3. Omnis veritas vel’ a principiis, 
.vel ab eorundem conclufionibus deducitur, 
prima dicitur intuitiva ac Logica , altera 
■ abftraSla atque difcurftva. Datur tertia , 
qua; aliorum fidei innititur , diciturque 
‘ moralia . Omnis veritas habenda eft tan- 
quam aliquod totum , quod ex omnium 
relationum complexu , quae funt inter i- 
deas, eruitur. Ex his deducitur , quod fi 
omnes idearum, connexiones , vel contra- 
di&iones nobis innotefeant, tunc veritatis 
certitudo vel falfttas habetur . Sin vero 
earum duntaxat pars aliqua cognofcatur, 
probabilitas , vel verifimilitudo oritur . 

- Sed 


Sed quot pa&o veritas Wenituf , tnven- 
taque aliis communicatur? 

Cap. 4. Ars i five ordo , quo utraqixi 
conficiuntur, eft methodus^ qua vela par- 
tibus ad totum s vel ab hoc ad illas pro- 
ceditur . En methodi 'varietas tam fyntbe - 
tic£ , quam analitica , quarum altera in- 
venimus, altera veritates docemus. Quo 
autem pa&o methodus a Logico adhi- 
benda' eft in veritatum intuitivarum , at- 
que difcurfivarum inveftigatione * breviter 
differendum eft - Principio in certitudine 
phyfica , vide fenfuum organa fi fint vi- 
tiofa ; fi objefta in debita diftantia ; fi 
medium per quod lux tfanfit * fit fim- 
plex ; fi lucis copia fufficiat ; fi itiftru- 
menta quae adhibeas , fint perfe&a , fique 
iisdem optime utaris * 

Cap. 5« Secundo in certitudine difcut* 
fiva, perpende num fubje&o praedicatum 
conveniat , necne : Itemque fi veritatum 
relationes a definitionibus , a poftulatis , 
atque ex axiomatibuf fint bene dedu&ae, 
ordine dircfto proceflifti . Sin vero ali* 
quam contradictionem tibi contigerit o- 
ftendere , indirefta modo proceffum eft ; 
Infuper ii ab effeflibus ad caufas , five ab 
his ad illos veritates tibi innotuerint , 

N 3 om - 


Digitized by Google 


15 

omnes veritatis inveniendas modos fapien* 

tiflime adhibuifti . 

Cap. 6. Tertio denique in certitudine 
morali , obferva teftium numerum , ac 
qualitates ; traditionem oralem ; hifto- 
riam ; denique monumenta , quibus be- 
ne perpenfis , nihil fupra tentandum • 
Hac una ratione , etiam fa£la remo- 
tiora ad nos «appropinquamus . Ex hoc 
principio faftum aliquod re&iflime proba- 
tum , tranfit ad remotiflimos pofteros , 
etiam interje&o quamplurium feculorum 
fpatio , quin minuatur ejus fides , 

Cap. 7. Quod fi certitudo tibi non ap- 
pareat , probabilitatem quaere . Qua in 
re , tantum cura fi probabilitas fit ftm- 
plex , vel compoftta : /i intrinseca vel ex- 
trinfeca . Denique fi probabilitas ne tibi 
quidem pateat , verifimilitudinem inqui- 
re . Ex his jure merito concludi poteft , 
quod omnis veritas vel a fenfibus, vel a 
ratiocinio, vel ab aliorum au£l ori tate pro- 
‘ veniat . Prima experimentis atque obfer- 
vationibus , altera mentis vi , poftrema 
teftium qualitatibus innititur • Quamo- 
brem quo magis fenfus funt numero ma- 
jores ac perfefliores , eo plus intelle&us 
extenditur; quo magis ratio eft exercita > 

eo 


Digitized by Google 


eo fortius ac facilius ratiocinatur . Deni* 
que quo plures teftes oculati , veraciores, 
ac Tagaciores , eo veritatum multitudo au- 
getur . , 

Gap. 8. At fapisntiffime quifque phi- 
lofophatur , ii fciat , num fubje£him,num 
pradicatum , vel eorundem relatio eidem 
iit quarenda . Ad qua; tria revocatis u- 
niverfis philofophandi myfteriis, curandum 
primum eft , ut vocabula accurate defi- 
niantur , neque ab eorum vi iemel de- 
terminata minime recedendam . Curan- 
dum fecundo eft, utrum quafitum iit re- 
folutionis capax , alias defere : Itemque 
utrum fimplex, vel compofitum . Quibus 
rite conftitutis : propofitiones omnes ita 
ordire , ut una alteri colligatur ceu in 
catena annuli . Infuper videndum , utrum 
quafiti genus fit de rebus phyficis ; tunc 
fenfus atque experimenta adhibe : ii 

de rebus abftrattis , rationem interro- 
ga . Si denique de rebus fa&is, Codices 
confule . Verum his in confulendis, au- 
siorum lingua funt callenda, atque fcien- 
da eft illorum patria , astas , religio, fe- 
culum , imperium , fefta , mores , adfe- 
£lus , exercitiaque . Poftremo loco inqui- 
rendum eft , jnum liber fit fpurius vel ge- 
nui- 


Digitized by Google 


1 $ 

nuinus , vel interpolatus, vel mutilatus « 
Cap< 8. Quibus undique conquifitis,fi 
aliis volueris ea tam viva voce, quam (cri- 
ptis communicare, dic primo quid fit fa- 
cultas tfadenda , ex quo & quando orta, 
qui fuerunt ejufdem progreflus , qua: fa- 
ta quique fcriptores , eamque denique 
in partes diftin£te propone . Qusb omnia 
ceu in parva quadam tabula funt tibi per- 
fpicue delineanda. Tum cura, ut omnes 
rei nodi proponantur , iidemq. fingillatim 
in operis progreffu refolvantur . Sed rite 
procefferis fi voces definias , fi a rebus 
fimplicibus ad compofitas procedas, fi pa* 
radoxa devites * fi auditores ad laborem 
utilem , atque ad vita: honeftatem in* 
flamtnes, fi pedantifmura quo undique la- 
boramur , declines . En univerfa informan- 
dae rationis ars; en principia, quibus po- 
litica arcana formidando velo obdu&a re- 
ferantur; en fontes quibus ignorantis te- 
nebrae , ac fuperftitionis tctrificse lemures 
cvanefcunt . En denique via , qua in fa* 
erum veritatis templum ingredi quilibet 
poterit . 


* 

LE- 


Digitized by 


- _ y 

lECTIO VX. 

* . 

De Logica redu&ione ad Arithmeticam Z 

■ V» 

Verum quid funt tot arte» , tot fcien^ 
tiae ? Quid hiftoria omnigena ? Quid ipfk 
fidei regula a Chrifto praedicata , a noftrifi 
que majoribus nobis propofita $ ni fi to- 
tidem merttis humans Computationes ? 
Nam nifi San&iflimam invenilfent , ne- 
que ipfi , neque pofteris eam colendam 
commendaffent , Nonne ars computandi 
in Arithmetica contineatur ? Quotquot 
igitur dantur artes quotquot fcientiae 
omnes Arithmetica funt regulae . At ju- 
re merito hoc nomen ufurpat Diale&ica ; 
in qua tot regulae docentur , quot in al- 
tera . Principio univeffae Arithmeticae re* 
gulae funt additio , ac fubtraftio , nam ad 
primam revocatur multiplicatio, ad alte- 
ram divifio . Haec tam de integris, quam 
de numeris fra&is . Quo ad potentiarum 
elevationes ipfae non funt , mfi multipli- 
cationes; extraftiones vero radicum funt 
multiplicationes, ac divifiones fimul,hoc 
eft additiones , ac fubtra&iones . Quid 
multa? Nonne ad has quoque duas revo- 
cantur omnes trium numerorum regulae ? 

Qui* 


' Digilized by Google 



. JO . • -* , 

Quibus ita perfpe&is , fi quis Diale&icae 
prscepta perpenderit, identidem inveniet* 
% Nam veritatis obje&um eft utrique facul- 
tati commune . Altera enim operatur in 
numeris, altera in ideis . Itemque mens 
combinat in utraque nempe in illa ideas, 
in hac vero cyphras.Rurfus omnis veritas 
vel eft intuitiva, vel ex idearum combina- 
tione innoiefcit, fcilicet vel addas ideas, 
vel eas inter fe fepares . Nonne ha; funt 
additio , fubtraflio , ac regula trium ? 
Uti igitur quartus numerus proportiona- 
lis cum regula aurea invenitur in Arith- 
metica , ita etiam quarta idea in Logi- 
ca cum ratiocinatione invenitur . Quis- 
, quis igitur Logicam voluerit optime cal- 
lere , in Arithmetica; fupputationibus fe 
terat ac confenefcat ; nam. ea , ut bene 
Horatius : 

A Equa pauperibus prodejl , locupletibus 
. j . aeque: 

/Eque neglefta viris , Pueris , Serti- 
bufq . nocebit . 

LOGICA. FINIS . 

No comments:

Post a Comment