Grice e Zabarella: la ragione conversazionale e il lizio di Poppi – filosofia
italiana -- Luigi Speranza, pel Gruppo di Gioco di H. P. Grice, The
Swimming-Pool Library (Padova). Filosofo italiano. Grice: “Most philosophers
are stealing the voice of Zabarella; Poppi ain’t!” Primogenito
di un’antica e nobile famiglia, eredita dal padre il titolo di conte palatino.
Considerato il massimo esponente del lizio padovano. Studia a Padova,
dove e allievo di ROBERTELLO, TOMITANO, E PASSERI, laureandosi in filosofia. Succedendo
a Tomitano nella cattedra di semiotica nello studio padovanoDeclina l'invito
del re Báthory di insegnare in Polonia, ma gli dedica un saggio, l’opera
logica, stampata a Venezia. Sono pubblicate a Padova le sue Tabulae logicae e a
Venezia, il suo commento agl’Analitici II del Lizio. In risposta alle critiche
mosse alla sua semiotica dai suoi colleghi, PICCOLOMINI, BALDUINO, E PETRELLA,
compone a Padova la “De doctrinae ordine apologia.” Apparvero rispettivamente i
suoi saggi, la “De naturalis scientiæ constitutione, e i De rebus naturalibus;
postumi comparvero i suoi commenti incompiuti alla fisica e al de anima di
Aristotele. I libri della sua biblioteca sono conservati presso a Padova. Altri
saggi: Opera logica, Venezia; De methodis; De regressu, Venezia, Bologna, Tabula
logicæ, Venezia; In duos Aristotelis libros posteriores analyticos commentarii,
Venezia, De doctrinae ordine apologia, Venezia, De naturalis scientiæ
constitutione, Venezia, De rebus naturalibus, Venezia, In libros Aristotelis physicorum
commentarii, Venezia; Opera physica, Francoforte, Verona; De generatione et
corruptione et Meteorologica commentarii, Francoforte; In tres libros
Aristotelis de anima commentarii, Venezia, De mente agente, De rebus
naturalibus ; De sensu agente; De rebus naturalibus, Rivista di Storia della
Filosofia, De inventione aeterni motoris e De rebus naturalibus, Bruniana &
Campanelliana. Berti, Metafisica e dialettica nel commento di Z. agl’Analitici
posteriori, Giornale di metafisica; Bottin, La teoria del regresso in Z., in
Giacon, Saggi e ricerche, Padova; Bottin, “La logica in Z.”, Giornale Critico
della filosofia Italiana; Cuttini, Natura, morale e seconda natura nel Lizio di
Z., Padova; Pra, Un’oratio programmatica di Z. Rivista critica di storia della
filosofia, Papuli, Da Balduino a Z. e Galilei: scienza e dimostrazioni, Bollettino
di storia e filosofia; Poppi, La scienza
in Z. Padova; Poppi, Introduzione a lizio Padovano, Poppi, Ricerche sulla
scienza nella scuola padovano, Rubbettino, Mannelli; Rossi, Il Lizio e i moderni:
le ipotesi e la natura, in Lizio veneto e scienza, Padova. Tonelli; Z. ispiratore
di Baumgarten; o l’origine della connessione tra ESTETICA e logica, Da Leibniz
a Kant, Napoli, Treccani – Enciclopedie Istituto dell'Enciclopedia Italiana; Cantimori,
in Enciclopedia Italiana, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Dizionario di
filosofia, Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Grice: “Z. is what I would call a proto-Griceian.” In fact, at Villa
Speranza, Grice is often referred to as the English Z., after Z. produces
extensive commentaries on Grice’s favourite tract by Aristotle, “De Anima,” and
“Physica” and also discusses some Aristotelian interpreters. However, Z,’s most
original contribution is his work in semiotics: “Opera logica.” Z, regards
semiotics as conceptual analysis. One tool Z. calls ‘ordine’ (cfr. Grice, ‘be orderly’). Another tool Z. calls
“metodo,” by far predating Cartesio. “Ordine” relates to how to organize the
content of a dictum to apprehend it more easily. ‘Metodo’ relates to how to
draw an illatum, or implicatum. Zabarella reduces the variety of ‘ordine’ and
‘metodo,’ classified by other interpreters, to ‘ordine compositivo’, ‘ordine
resolutivo’, ‘metodo compositivo’ and ‘metodo ‘resolutivo’. The ‘ordine
compositivo’ from a principle to this or that corollary applies to this or that
‘creditum.’ The ‘ordine resolutivo,’ from a desired end to the means
appropriate to its achievement applies to this or that ‘volitum,’ such as
‘pragmatics’ understood as a manual of rules of etiquette. This much is already
in Aristotle. However, Zabarella offers an original analysis of ‘metodo’ The
‘metodo compositivo’ infers a particular consequence or corollary from a
general principle. The ‘metodo resolutivo’ INFERS an originating principle from
a particular consequence, corollary, or instantiantion, as in inductive
reasoning or in reasoning from effect to cause. Zabarella’s terminology
influences GALILEI’s mechanics, and has been applied to Grice’s inference of
the principle of conversational co-operation out from the only evidence which
Grice has, which is this or that ‘dyadic’ exchange, as he calls it. In Grice’s
case, his corpus is intentionally limited to conversations between two Oxonian philosophers:
A: What’s that? B: A pillar box? A: What colour is it? B: Seems red to me. From
such an exchange, Grice infers the principle of conversational co-operation. It
clashes when a cancellation (or as Grice prefers, an annulation) is in sight:
“I surely don’t mean to imply that it MIGHT actually be red.” “Then why be so
guarded? I thought you were co-operating.” H. P. Grice. Grice liked to recite Z’s
works by heart. Saggi: Logica, Venezia, De methodis, De
regressu, Venezia, Tabula logicae, Venezia, In duos Aristotelis libros Posteriores
Analyticos commentarii, Venezia, De doctrinae ordine apologia, Venezia; De naturalis
scientiae constitutione, Venezia; De rebus naturalibus, Venezia; In libros Aristotelis
Physicorum commentarii, Venezia, Physica, Francoforte, De generatione et
corruptione et Meteorologica commentarii, Francoforte, In tres libros
Aristotelis De anima commentarii, Venezia. Z. Logicam dicunt cfle
facultatem , quod per hanc eornm
refponfioncm difficultas, qui
in pn fentianos vrget,
non foluitur"; quum
enim conflat Logicam habitum
cfle intellectualem, &
credendum fit plenam , Sc
sufficientem cfle talium
habituum enumerationem, quam Ariftotel.
in 6. lib.
de Moribus fecit, attamen nondum
apparet, ad quem
ex illis habitus logi»
redigendus fit : imo nos ad
nullum eorum redigi
pofle demostrauimus: et in sola
mentis conceptione confiftuntjfabricat enim
illa intclleftus, vt
ijs iuuetur ad rerum
cognitionem adipfcendam; hic non sunt
nili conceptus animi, qui
voce articulata fune a nobis significari; vox
enim articulata cft lignum
conceptus , qui ellin animo ,
duplex autem cft
ciufmodi vox, vt in huius
libri initio diccbamustalia namque fignificat conceptum
rei, vt homo,
animal; alia vero conccpcumconceptus, vt genus, fpecies , nomen , verbum , enuntiatio , ra-quial.ogicancquc est
scientia, neque intel- £ tiocinatio,
& alii huiufmodi; propterea le&us , neque sapientia ,
neque prudentia, neque ars;
qui igitur faculratcm
cfle dicur, fi facultatem
alium quendam habitum
cfle putant pritcr illos
quinque, Atiftotclem in habituum
enumeratione mancum, ac diminutum faciunt; fi
vero nonalium, fcd
eorum aliquem, id declarare
debebant, et argumenta, qui
nos attulimus, folucre, quod
ipfi neque fecerunt,
neque facere, vt
arbitror, potuerunt. hx
vocantur fecundi notiones ; illi autem primi : prius enim
mens rem concipit : deinde in eo
conceptu alium conceptum
effingit, enmque voce fignificat,
qui dicitur vox fecundi
notionis , & eft nomen potius conceptus, feu nominis,
quam rei: voces quidem
primi notionis non
funt inftrumen ca.fed ligna
conceptuum, vel falrem
ipfi pri mi reru
concentus nulla ratione
inftrumenta funt, fed
imagines rerum, vt
docet Arifto telcs in
principio libri de
Interpretatione; propterca i»
Iacobi Z. Pataumi propterea
difciplinx illae, quj
in his vcrfantur.non
dicuntur inftrumentales. At
voces feciide notionis instrumenta
dicutrruriquoniam conceptus, qui per
eas lignificantur. Tunc instrumenta
nostri intellectus: nam
An-gere in conceptibus rerum
alios fecundos conceptus non
oportui/Tet. nili aliquam nobis vtilitate prxllicuri
fuiiTent ; igitur aliud non funt,quain
inflrumenta:quouiam ea vtilitate
amota, indigni qui a
nobis cognoicerentur.feu formarentur,
extitiifent:fcd quu vtiles fint , & ad rerum
cognitionem capeffendam maxime conferant, digni fuerfit,
de j quibus aliqu*
difciplinx conllituerentur; non quidem per
fe digni, fcd propter
alia, ad qua: vtiles
funt: propterea lue
difcipline vocantur
inftrumentales: quia non
propter J^;^y.fe,(ed propter alias
tradit* funt. Has
ego i’.f , duas cfTc exiftimo, Grammaticam , & Logi-
Gum**- eam : namvtraqueeftinftrnmencum pliilo- i»
fophif.fed alia, et alia
ratione, que difterentia breviter declaranda est. Mentis humane
officium est, tum
humanam speciem confti- tuere.taquam proprie
eius forme, tum
etia proprias hominis edere
operationes, quaru prxftanrisfima eft
contemplari, et cognoscere: deindc vero, et
adionibus nostris pr$ef- Gramt-
fe, 5clnfpiccre quid a nobis
eligendum quid tkt mti-
ve fugiendum fit.
Sed caeftipfius infirmitas.vr ipfa
per fe. abfque alieno
auxilio, tum in
contemplatione , tum in adione
parum proficere queat, et
nemo hadenus fuerit
inventus qui solus ipfe cogitando, et ratiocinando plenam, &
feiendarum & agendarum rerum cognitionem
fuerit conlequutus-.fed artes oinnes
feientic ab hominibus
per additamentum
inuente,& pierfede funtjpri mus
quidem aliquis in
aliqua difciplinaali- i quid
inuenittid tamen rude»&
iniperfedu ; alius pofteaco principio
adiutus , aliquid aliud
inuenit:deindealiusaliud
adiecit, do nec ad
perfedionem per multorum
operam dudafit; quifque
igitur noftrum dodorc
in- diget,ad plenam eorum
notiriam aflequen- dam.qux homini
humanis viribus vtentico gnofccrc datum
eft , difeimus autem ab
alio aut prf fente> & per
vocem docente; aut absente, &perlitetas, qu{ loco
vocum funt; id- circo quum Scabalijs
intelligi. Et intelligere quid alij dicant, & feribant, & addifeen- j dum, &ad docendum
omnino necessarium fuerit, Grammatica inuenta
eft.quf concin- ne
loqui,& feribere doceret;
cuius quidem difeiplin; cognitio,
si omnes vno
atque eo- dem idiomate vteremur,
minus fortafle necessaria,
licet non omnind
inutilis nobis esser,quum
fepe videamus rudes, & imperitos homines ilia, que ab
eruditis dicuntur, vel
feribunturin eodem idiomate
non inrelli- gere : fed propter
linguarum varietatem est penitus neceliaru, quum
neque iiccraci viri , ea, que ab
alijS:aiio idiomate dicuntur. intel digere queant, nifi
illius linget intelligeutii per Grammaticam
fuerint aifccutj: propte- rea non eft
eadem apud omnes
Grammatica, quia neque ecdem voccs,neque exdem
Ii terx, vt ait
Ariftot. iq principio
libri de Interpretatione jverfacur enim
Grammatica in fola vocum, quibus
conceptus animi figni- fkantur, limationc;& quutn
ad omnium disciplinarum
intelligentiam vtilis fit , preci- pue adomnium
prfllantisfimamcofert.que philofophia
est , eiusque porisfimum gratia
•s»***» inventaro ac traditam
fuifle credendum est. Logica
vero alia rationeinftrumentum di- citur:quoniam non
in polienda locutione, sed in
conceptibus ordinandis tota
eius na- tura confiftit; propterea
vn a, et eade
eft om- nibus getibus,& nationibus: quiaapud om nes homines
idem sunt conceptus, tametfi no ijfdem
vocibus, neq; ijfdem literis apud omnes
fignificentur : ideo Logica eget
Grammatica eaque
pofterioreft, quia intelligere aliorum conceptus
non po(rumus,nifi voces eoru
significatrices intelligamus quare
om- , nium disciplinarum prima
debet dfe Grammatica:quia omnes
ea egent, vt
intelligere, acjntelligipoifunt.
Ob aliam quoque
ra- tionem Logica Grammatica liquitur:
quo- niam ipfius Logicsr conftitutio
a nomine, et verbo exordiumluniit. quc a Grammati- *(•«« di- co videtur accipcre Logicus.quamqua alia, et
alia est
horum coniideratio in
Grammati ca ,& in Logica;
Gramaticus enim voces
re- rum significatrices alias
vocans nomina, & alias
verba; has & reliquas orationis
partes tradar, vt partes locl:tionis;conceptum autem significatum non
cofiecrat, nifi propter vocem
fignificantem; Logicus vero conceptusabeis fignificatos contemplatur, ipsas autem
voces significantes non conliderat,
nifi propter conceptus significatos,
quod di ferimen in
definitionibus nominis, & verbi a Grammatico, & a Logico traditis infpici potcfl; Logicus enim
primario cocepru s re- fpicit,
fecundario voces ; contra Grammaticus primario voces, conceptus secudarid. Exijs, qtix diximus,
manifeftumeil Logica vnacum Grainaticafub intcllcduali
instrumento, tanquam fub
proximo genere conti- neri, vtraque enim
eft difciplina inftrumen- talis, seu habitus
animi instrumentarius, et nobis
inferuiensad omnium aliarum
difciplinarum,& habituum
acquiGtionem, precipue verd ad
prxeipuas difciplinas, et ad
habitus omnium prxftantisfimos. Differen- tia vero harum
duarum instrumentaliiim disciplinarum,
quemadmodum, & aliorum om niu inftrumctoru,afcopo, &ab vfu
vtriufique defumitur; Gramatic{ enim
fcopus eft, reda atque
concinna locutio , qua iuuemur ad
omnium difciplinarum intelligentiam, & au- De Natura Logica:,
Lib. L i 5 et audiendo, et
legendo. Logicz vero fco- i
puscfl, viam ac
methodum tradere, qua ad
rcrumnotitiam adipifcentiam vri
debea mus : ignotum enim noncognofcitur, nili ex
alicuius noti cognitione
, & ad cuiuf- que ignota
rei notitiam aifequendam
a fla- turis qinbufdam
principiis, & per certa que- dam
media progredi nccelfc
clt, line quibus eius
rei cognitione numqtiam
potiremur. Tales igitur methodos
Logica ducet, ouas coguofeere vanum
prorfus eiret.fi ad
rerum notiam adipifcendam nihil
nobis vellicaris przbcrcnr ;
quamobrem ea cli Logicz
natu ra , vt fcien riarum iufirumentumfic.ik do- cear quomodo conceptus
rerum difponen- di luit , vt
cx notis cognitionem
ignotorum adipifcamur.Scd de Logicz
fine diligentius ac fufius in
fcqucntibus loqucmur. Cap. XI . an
Logica fttb aliquo
quinque habU tuum intcllcduatium contineatur. Declarat vm efthaaenus, qua- lis habitus Logica
fit: efl enim
habi- tus intclledtualis
inllrumentalis.quo iuiia- ( tur
intelledlas ad aliorum
habituum ade- as ptionem. Nunc
videndum cll, ani.i
illis •»* quinque ab
Ariflotelc numeratis contincatur. Dicunt nonnulli
Aristotelem in illo sexto libro
de Moribus solos nominare
vn- , luifie habitus principales, i taque sufficientem
cifeeam numerationem, tanquam
habituum principalium; aft habitus
Logicz non est principalis , quum
fit inllrumentarius: nullum
enim inflrumentum dicitur principale, quatenus inrtru metum cll:
quia cll propter aliud
tanquam propter finem: finis
autem prellantior efl
ijs, quz ipfius
1 Y gratia funt, vel
fiunt; habitus igitur
Logicz illa enumeratione noh
fuit comprehendendus .
Hancrcfponfrnncm haud equidem fpernenda.aut refutandam
eife ccnlco, sed potius
magis declarandam, vt omnis hac
in re difficulcas
tollatur. Videtur enim
dicendum ellc Logicam
ea habituum nurnc ratione, et comprehenfam tui(fc, &
non coni prehenfam: no
fuit coprehcnfatquia no
fuit exprclfajfi quidem Arillotel. folos exprimt- re
voluit habitus principales;
fuit tamen etiam modo
quodam implicite, et secundario comprehenfa : qu ia prxeipuorum
habitu uni nominatione illi
quoque comprehenduntur, qui eorum
gratia funt; quemadmodum fi quis
ad percontantem quo iueric respondeat
Romam, hac responsione alias quoque medias
vrbes, per quas
tranfeundtim fuit, implicite
significat vt Bononiam re! Florentiam, quz
exprimende non funt: propterta quod
prxeipuus illius itineris fcopus, ac
finis non fuere , fcdfola Koma. Similiter ratione
folemus dicere, Jmpera- i
tor Romam venit,
fine expreffione aliorum
quam plurimorum Ducum,
& militum, qui vna venerunt,
hi namque eius
gratia venerunt: ideo ei
nsvnius nominatione totum eius
comitatum fubintelligimuGiacomo
Zabarella. Zabarella. Keywords: metodo compositivo, metodo
resolutivo, ordine compositivo, ordine resolutivo, logica ed estetica,
Baumgarten, il liceo, il lizio. Refs.: Luigi Speranza, Notes on I Tatti’s
edition of Zabarella, “On methods,” -- H. P. Grice, “Zabarella,” Speranza, “Grice
and Zabarella.” “Grice e Zabarella: la risoluzione buletica,” Villa Grice, The
Swimming-Pool Library, Villa Speranza, Liguria.
No comments:
Post a Comment