Luigi Speranza -- Grice e Richeri: implicature del deutero-esperanto – la scuola di La Morra -- filosofia italiana
-- Luigi Speranza (La Morra).
Filosofo piemontese. Filosofo italiano. La Morra, Cuneo, Piemonte. Nota Padoa:
Peirce avait employé le signe «∨», comme lettre initiale du mot «vrai». Peano adopta ce signe pour
représenter le «tout» et le même signe renversé pour représenter le «rien» Come
anche nota Padoa, Peano «signala dans une note (Un precursore della logica,
Rev. de Math.) un ouvrage par R., Algebræ philosophicæ in usum artis inveniendi
specimen primum), dans lequel le « tout » et le « rien » étaient représentés
par les signes «∪» et «∩», bien peu différents
de ceux qui avaient été adoptés dans le Formulaire. Laureato in ambe leggi, fu uno dei primi sozii
della reale accademia delle scienze di Torino: diè prova di vasta
dottrina in un'opera cui scrisse ed inti tolò: Alfabeto della natura e
dell'arte: in quest'opera egli svi luppò il sublime concetto di una lingua
universale filosofica. Il dott. R., nato alle Morra presso Mondovi, scrive un
suo lavoro dal titolo: Alfabeto della natura e dell'arte. In quest'opera,
dice il Casalis nel suo Dizionario degli Stati Sardi, è sviluppato il sublime
concetto d'una lingua filosofica universale.In Mélanges de philosophie et de
mathématique de la Société Royale de Turin appare il suo saggio, “Algebræ
philosophicæ in usum artis inveniendi specimen primum,” dove presenta il suo
progetto di lingua filosofica di rigore matematico, cui da il nome di
scia-grafia. Muore a Torino. Dell'Accademia delle Scienze di Torino. Nel
saggio, R. espone i metodi per associare dei caratteri astratti, di forma
piuttosto semplice, a una ristretta rosa di significati, così come si fa
nell'algebra - e in questo dimostra di conoscere le teorie combinatorie di
Leibniz -, creando un metodo che permette di trattare della scienza metafisica
secondo un sistema universalmente comprensibile. R. distingue lo scibile nelle
categorie seguenti:l'impossibile, il contraddittorio, l'impossibilità, la
contraddizione; - il possibile, la possibilità, la
contraddizione non pura; - U il qualcosa, la cosa, la realtà
in senso lato; n il nulla, il negativo, la negazione strettamente
intesa; - S il determinato, suddiviso ulteriormente in segni che
indicano il significato di affermativo/positivo e negativo, e la
determinazione, positiva e negativa); l'indeterminato; -Co il determinabile
(positivo e negativo), la determinabilità (positiva e negativa): -
l'indeterminabile; il necessario (positivo e negativo), la
necessità; CO il contingente e la contingenza; il mutabile (positivo e
negativo), la mutevolezza (positiva e negativa); - S l'immutabile,
l'immutabilità; +2 e, come si vede, associa a ciascuna di queste un segno
che lo determini. Il discorso filosofico è allora dato dalla composizione di
questi caratteri e di altri simboli (di cui qui non si sono riportati che i
primi esempi) che permettono di esprimere non tanto il significato degl’oggetti
in sé (rappresentati dalla parola latina corrispondente), quanto piuttosto i
rapporti tra gli stessi. Si rende noto al lettore che in realtà R. percorre la
via dell'invenzione linguistica in “L’alfabeto della natura e dell'arte,
progetto di pasigrafia empirica” (Torino). Anotations by Grice. ALGEBRÆ PHILOSOPHICÆ IN
USUM ARTIS INVENIENDI SPECIMEN PRIMUM LUDOVICI RICHERI. TABULA CHARACTERISTICA
Technico-philosophice interpretata. Impossibile, contradictorium,
impossibilitas, contradictio. IMpot possibile, possibilitas, mera non
contradictio Aliquid, res, realitas late dicta. Nihil, negativum, merum, negatio ftricte dicta C
47 affirmative, positive S Determinatum negative CO indeterminatum
determinatio positiva negativa positive CO determinabile Lc?
negative СCƆ indeterminabile ၁ C cof necessarium CO positive Necessitas negative CO
contingens S. mutabile rs. positive Mutabilitas negative
S.1 immutabile immutabilitas positiva determinabilitas contingentia
positiva C negativa negativa et I. impossibile, contradictorium,
repugnans a vel non a possibile, esse poteft, non implicat
impossibilitas, contradictio, repugnantia.Idem in aliis In abstracto
possibilitas, mere non contradictio et Quodfpectatur, ut esse, et
non esse- Quod est vel non tantum hinc hinc observatione dari et
experientia esse non potest ယ nec ✪ nec est, vel non est vel S. II. constat . O ဂ non est S. III. Nihilum,
negativum, merum, › Aliquid, res, realitas, confer §. 4. seq,
vel et nihil, impossibile Quod est non est, vel
aliquid, possibile --Goglen Lexic-philosoph. hic. est. Nihil . 49 est,
Nihil Quodlibet non a et vel Non non eſt .
datur. Tantum S.
IV. cx f. 2 C S determinatum, determinatio non a
velviceverfa vel CƆ indeterminatum, non determinatum
a, c S ad . Non a, Hinc qua Hinc Quod
C,C affirmative, pofitive Determinatum S. negative, negatio late
V. S et C eſt C,J (,) c), S. V I. eſt,
eft 2 argum. §. S. 2. Quod non eft, non eft:
g (2) Cl. Bulfing. in dilucid. Wolf. Waller Nic. hic. In arte hac
philosophandi naturali, simplicissimaque via universalissima et S.
VI. inconcussa scientiarum humanarum fundamenta ex quotidianis, et
lucidis observationibus, et experientiis deducta, et nunquam fatis expensa
ad minima – cf. H. P. Grice, The P. E. R. E – the Principle of Economy of
Rational Effort --, e irresolubilia elementa reducuntur, et in populares
velut, communesque notiores fcientificæ cognitionis primitivas, et
directrices refolvuntur mira determinationis, et connexionis
fimplicitate, et fæ cunditate illuftres . Confer. Chrift. Wolf. in Hor. fubfec.
Marburg. De notionibus directricibus, et genuino ufu philosophiæ;
ethices. et paffim Leibnit. præcipue de Philofoph. prim. emend. in actis
lipfi. Concin. in orat. de Metaphif, Frobes dissertat. cl. Jacquier etc. S. VII. et, cɔ determinabile, C 3
W S, S ◇ (, C Ɔ indeterminabile, CƆ C'Ɔ ad
(3) SIGNA VICARIA ex CƆ positive c, cɔo determinabile 2, C5
negative S. VIII. Hinc argum. o licet CƆ est
tamen CƆ vel c) S. IX. Carpovius de linguæ perfectione ubi de
essentialibus in vicaria mutandis etc. In hac, utpote architectonica,
velut per calculum qualitatum proprio marte inveniuntur veritates
inphilofophia non minus pura, quam in aliisfcien tiis adplicata . Elementis
particularium fcientiarum inftructus, et arte hac inveniendi generali
adjutus multa inveniet, quae ex aliorum fcriptis non fine tædio, et temporis
dispendio alias haurire vix posset, immo omnibus adhuc ignorata deteget.
Non enim solum in mathesi, et scientiis naturalibus, sed et in cæteris
etiam disciplinis novas, easque illuftres veritates inveniendas superesse
summis viris probatum, prae fertim indefinita, confusa, incerta radicitus
determinando, et conne tendo. Huc spectant combinatoriae Leibnitii, algebræ
philofophicæ Hookii, de dirigendo intellectu Lokii, medicina mentis
Tschirnhaufen, Cramer de J. Consulto inventore cum Wolf. epist. gratulat. Wolf.
ethic. Cɔ, non C vel CƆ C S. 1 X. CƆ
necessarium, necessitas ɔ̃ vel va C contingens, contingentia
non CƆ C fi ad adcharacteriſticacombinationis præcifionem
COvel CƆ ၁ ၁ လ S. X. ၁ vel W 3၁ Hinc යා $ ad C velviceversa C) mutabilitas Hinc immutabilitas
arg. $5.2.8.5. feu CO S ex Cɔcɔ arg. 2 S. X I. S
mutabile Şimmutabile cɔ S ♡ С
g 2 qua (,) est neceffarium unico modo determinabile,
unico modo possibile. Unicitas determinabilitatis rationem formalem
necessitatis conftituit, non vero immutabilitas secundum scholafticos. Hinc
ejus oppostum est impossibile, et aliter se habere non potest. Notiones utique
veræ, non vero primitivæ definitiones. Necessitas nullam determinationem
supponit, et possibilis ut indeterminati determinabilitatem determinat.
Hinc necessarium est determinate determinabile: immutabilitas vero determinatio
nem antecedentem supponit, et an ulterius determinabile sit, nec ne
definit. Extra systema veri nominis facile, et circulum committere, et
derivationes omittere. 52 S. S vel Hinc ** qua
Hinc pofitive mutabile negative eft S..S C) S
et S. ос fi ab ad C S. XII. S. ว.. argum. S.§. ad §. 10. cit. XIII.
et viceversa etc. eft SCIA * En perfecta analyseos exemplum, ex quo
intimius scrutanti patebit, quo modo cujuslibet dati principii refolutio, et
reductio fit inftituenda fimpliciffima connexionis via, et quomodo methodus
naturæ cum methodo mathematicorum dicta perfecte fociari poffit: in vera
namque, naturali, et non interrupta veritatum concatenatione unum,
idemque funt: subtiliori philosophice pervidendi abstracta in concretis minus
attendentes tenuitatis, inutilitatifque causabuntur speculationum praecipue illarum,
quae neque proxime in naturalibus, neque in civilibus usum fint habi turæ:
fantum tamen abeft, ut naturam, fubtilitate fpeculationum, maxi me
etiamfublimium artificiorum magiftri fuperent, ut in quamplurimis ne
adfequantur quidem . Infiniti cafus funt, in quibus nondum eo pro greffi
fumus meditando, quo natura praeivit, et ufus fequitur etiam civilis .
Liceat ergo haec faltem fpei, et voluptatis gratia adjungere . SCIA-GRAPHIA C
C C ၁ ex fubfequentium unione primitiva, velut
effentialia ၁ 3, et generaliter abstrahendo, et
veluti vicaria ♫ W,et () S, et CƆ ex refolutione CƆ, ergo
vel, analogice. C,Sverovel refolviturfimplici combinatione S
Ɔ et 14. cɔ vicaria T C3 CƆ ergo vel GO S. ex S
quod fupponitur, fi Soi $; quare vel o S ©
ex ယ ex CƆfumta. Combinatio ❤ C o ci ex analyſi ad S vel 2 non S
feu ex CƆ C vel . Hinc ca cum S; hinc ၁ ၁ W ad oppofitum S 2 CƆ ♡ fi S C $ En ergo,; ∞ vel CƆ, velS; S vero
velC,vel Combinando cum S enafcitur C et vel ĊƆ, vel C
Determinando C CƆ oritur C, dein (·) Determinatum vero fi ad oppofitum
C), $; S. C fi non S; Š vel ex S Huc c5 $ 5 Huc
apprime faciunt, quæ ad §. 51.Ontol. LATINÆ annotavit philosophus summus
Wolffius. Conquestus est Leibnitius de tenebris philosophiæ primæ – cf. H. P.
Grice, “first philosophy” --, conqueruntur de iifdem vulgo tantum non omnes; et
Leibnitius quidem jam monuit in philosophia prima – H. P. Grice: “first
philosophy” -- ( utpote architectonica) magis luce, ac certitudine opus
esse, quam in mathematicis; atque ideo singularem quandam proponendi
rationem necessariam judicavit, cujus ope non minus, quam euclidea
methodo ad calculi inftar quæftiones refolvantur. Sed fingularis illa
proponendi ratio fodus eft, quem nemo Philofophorum hactenus folvit, nec
quomodo folvi debeat Leibnitius innuit, nedum docuit. Nulli tamen dubitamus
quod beneficio fu pradicta analyſeos, et reductionis combinatoriæ nodum iftum
fimpliciffi ma, et univerfaliffima ratione folverimus . De arte
combinandi veterum multi multa dixerunt, et eas explicare, ampliare,
fupplere tentarunt. Ingeniofi utique multum habent in fuis circulis,
ciftulis, lampadibus combinatoriis, etin variis combinationum artificiis
; aft determinationem, et derivationem merito defideres tum in
notionibus, tum in fignis; hinc eorum characteriſtica notionibus confufis,
et minus determinatis fuperftructa, et fignis non effentialiter
derivativis, fed arbitrariis confecta, et tum pantofophicis, tum panto metricis
principiis ex intima notionum natura deductis ad combinationes
determinandas deftituta tanquam inutilis fuit neglecta . Defectum con nexionis
combinationum confufe agnoverunt nonnulli; aft verae com binatoriae univerfalis
fundamenta ignorarunt, ideft notionum maxime univerfalium analyfim, et
reductionem ad primitiva, et fimpliciffima. Igquierdo in fua Pharo in
hanc rem notat,, quod non advertunt com binationum ex datis terminis
poffibilium multas debere rejici tanquam inutiles in ordine ad faciendam
fcientiam ; utpote quorum extrema, neque connexionem inter fe, neque
oppofitionem, neque aliud néceffl tudinis genus etc. Acutiffimus recentiorum
Leibnit.fundamentum quod tunc juvenis in fua combinatoria quam
perficere non potuerat, neglexit, poftea in actis lipfienfibus indicavit, quod
jam olim pervidit Ariftoteles categoriarum combinationem innuens: tametfi enim
applaufu non vulgari eruditorum fuerit exceptus (ars combinatoria) et
novas complures meditationes non pœnitendas, quibus femina artis
inveniendi fparguntur, contineat, atque inter cæteras palmariam illam de
analyfi cogitationum humanarum in alphabetum quafi quoddam (non chronologicam,
sed genealogicum) notionum primitivarum, judicat tamen non fatis effe limatum
etc. act. erudit. lipf.; poftea vero in iifdem actis. de
philofophiae primae emendatione agens hæc innuit; itaque peculiaris
quaedam proponendi ratio neceffaria eft, et tanquam filum in labyrin tho,
cujus ope non minus quam euclidea methodo ad calculi inftar quaeftiones
refolvantur, fervata nihilominus claritate, quæ nec popula ribus fermonibus
quidpiam concedat. Ex his analyfir philofophicam inftituenti patebit,
quaenam fit veræ algebræ philofophicae notio, dignitas, et ufus, tanquam
Kuhlmahi methodica centralis, a qua cæteræ omnes pendent, et iterum in
matrem fuamfe filiæ refolvunt; eft namque haec ars invenier.di quaedam
univerfaliffima tum philofophorum, tum mathematicorum aualyfim fub fe
comprehen dens, ut merito etiosophia, et philofophia princeps, et
architectonica sit salutanda. Nihil enim aliud funt cæteræ fcientiæ, quam
Æthiofo. Ex antecedentibus conftat de tranfitione. qua et ယ S esse CƆ et CƆ w
concatenatio TA Huc fpectant quæ de nexu, ordine, harmonia, et musica
latius dicta paffim apud antiquos licet indeterminate fatis proponuntur bonum
in fenfum, et ufum convertenda; apprimeenim obfervandum neceffitatem
ferri non poffe ex eo quod neceffario dati debeat aliqua in . Aliud
eft effe neceffarium ; aliud eft neceſſario concipiendam effe quæ
cum fit CƆ, vel C, exinde aliquam, erit C·Ɔ, vel (..); hinc
vel S, vel S TABULA, ET RATIO CHARACTERISTICE TIC Ratio,
Causa latiffime primitiva ex O rationatum, causatum W Connexa
Y et Y derivativa ex mIn connexa connexio causarum
میں >ww Connexio causatorum y S C
inversione concatenatio. Derivata ex W S ω ww wy Omnia
in mundo esse W, ww S. XVIII. ww', ordinata, harmonica, et nullam
dari infulam philofophicam paffim apud philosophos tum veteres, tum re
centiores, notione connexionis in latissima SIGNIFICATIONE fumta. Nota.
funt CICERONE (vedasi), Auguftini, scholafticorum verba; cum vero paffim
afcholafticis maxime in Phyficis rationes obtruderentur nihil ma gis quam
inintelligibiles; hinc acutiffimus Cartefius dubitationem in troduxit ad
feu rationes rerum intelligibili modo explicabiles intro ducendas; optime
namque intellexerat omnia habere rationem conve nientem, fufficientem fuo modo
faltem analogice, et convenienter. Hinc,, nulla res, inquit, exiftit, de
qua non poffit quæri quænam fit cauffa cur exiftat; hoc enim de ipfo Deo
quæri poteft, non quod 99 "9 99 indigeat ulla cauffa, ut
exiftat, fed quia ipfa ejus naturæ immenfitas eft cauffa propter quam (
ratio) nulla cauffa indigeat ad exiſtendum. Hujus principii diftinétum,
et adæquatum ufum velut de novo prope fuit, et introduxit Leibnitius
philosophus summus; rem poftea confe cit in variis philofophicis fcriptis
Ariftoteles Hallenfis magnus Wolff. Dolendum tamen quod eos fequuti
novitatem inventionis, et demon ftrationem nimium affectaverint in meram
logomachiam, et circulum omnia abitura; quare perfpicaciffimus Leibnitius
axiomatis inftar affu mendum effe contendebat, a Clarkio licet ad
demonftrationem provo catus . Non oportet enim in difciplinabilibus principiis
inquirere propter quid ex fe ipfis enim fidem habent, non vero ex aliis,
et ex ipfis alia demonftrantur. Ariftot. Hinc patet quid judicandum fit de novis
demon ftrationibusprincipiorum contradictionis, et rationis fufficientis
Straheleri in examin. metaph. Wolff., et in differt. de exiſt. Dei, et
Hagenii in commen. de method. mathem. Ex analyfi §. 14. Duo dari
debent, et dantur principia univerfaliacognofcendi, quibus pofitis rerum
omnium intelligibilitas ponitur, iifdem fublatis tol litur. In univerfum tamen
obfervandum cautionem in adplicatione adhi bendam; præfertim fi tum notiones,
tum propofitiones non fatis de terminentur, et determinate, ac primitive inter
fe conneet Bulffinger, in Dilucid. tantur etc. S. XVIII.
S Hinc CƆ cɔ C et y,w C C < Ergo
et interet nulla W ၁ V Hinc CO ၁ ၁ Ş s ၁ .S viceversa.
Hinc V
S С С) << (.. ) co, S • Idem de w
S. XIX. Exiftentiæ, feu actualitatis fignum. ens non ens poteft
Quod effe non poteft etc. Gɔ, ¿ exiftens L S
62 < CƆ 3 () S < CƆ M et M eft
(,, Hinc vel V € repugnat interne, et
externe Sfi eft S quo ad, exiftit < < CO Eft
tamen C c Quod exiftit et determinatum, et pofitivum eft ၁ Involvit Quodlibet
Repugnat ut ☺ (), ☺ ) CO < Hinc Hinc velut in fe S
S. .S V Quare CƆ (, ens fictum qua tale eft
Co CƆ S •) five fit fit 'S ; five S ف * En combinationischaracteriſticæ exemplum, cujus
refolutio, et ad principaliora reductio ex antecedentium connexa
combinatione inftituenda fimpliciffi ma, breviffimaque via . Notandum tamen
innumeras plurimorum Au et t orum definitiones, et propofitiones nihil
aliud effe, quam puram pu tam rerum earundem fub diverfis nominibus vagam, et
fterilem repe titionem, quod jam magnis Viris obfervatum et authopfi præfertim
ex hac arte inveniendi probe patebit. si in SS essentia ratio rationatum
In SS € hinc confusio accidentia ordo – Grice: be orderly -- veritas hinc
hinc falsitas perfectio imperfectio. Richeri's Algebrae philosophicae in usum artis
inveniendi (An algebra of philosophy, for use in the art of discovery) appeared
in print. As the title suggests, Richeri introduced a set of notations to
better express logical ideas. Figure 3. Richeri's
set of symbols for representing logical ideas in the Algebrae philosophicae
(1761). Digitized by Archive.org from the copy owned by the Natural History
Museum Library, London. As we can see, two circle arcs are used in varying
combination to represent logical ideas. For example, the symbol resembling the
Greek letter ω is used for statements
that are deemed possible, while an inverted version of this symbol ℧ is
used for contradictory statements. The text continues with an extensive list of
symbol pairs that express contrasting concepts in logic: thing and nothing,
positive and negative determinations, determinate and indeterminate,
possibility and impossibility, mutable and immutable. Most importantly,
Richeri's symbols for thing (aliquid) and nothing (nihil) resemble today's
symbols for union (∪ ) and intersection (∩ ),
respectively. This climax of this short article is a logic diagram that traces
the possible outcomes of any object of critical inquiry. Figure 4.
Richeri's tree of logic symbols from the Algebrae philosophicae (1761).
Digitized by Archive.org from the copy owned by the Natural History Museum
Library, London. In purely symbolic form, Richeri has given a sort of
binary search for philosophical inquiry—indeed, this is the algebraic
philosophy that was promised! In words, the tree begins like this: Any
statement is either impossible (contradictory, the inverted ω in the corner) or possible (noncontradictory,
the ω at the left end of the
tree); If a statement is possible (ω ), it is
either determinate (proven, the lower branch) or indeterminate (unproven, the
upper branch); Following the tree a bit further, we see that any
possible, determinate statement must be either affirmative or negative. It's
also interesting that Richeri viewed possible, indeterminate statements as
being either determinable (provable) or indeterminable (unprovable). All told,
Richeri's Algebrae philosophicae is only 16 pages long, with many of those
consisting of symbolic representations for various propositions. If you have
detected echoes of Leibniz in this paper, you are correct! This is no accident:
Richeri specifically cited the Dissertatio de Arte Combinatoria in his work.
Specifically, we can see how the subject-predicate form of a proposition has
been carried over into the Algebrae philosophicae.Grice: “Richer seems to imply
that his surname is Richer, not Richeri.” Ludovico Ignazio Richeri. Richeri. Keywords: il
deutero-esperanto di H. P. Grice. Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Richeri”.
Richeri.
Luigi Speranza -- Grice e Ricordi: la ragione
conversazionale eil Nerone di Manfridi, Seneca o dell’essere per amore, e
gl’inganni dell’infinito di Leopardi sulle ceneri di Pasolini nell’inferno
d’Aligheri – la scuola di Milano -- filosofia lombarda -- filosofia italiana --
Luigi Speranza (Milano).
Filosofo milanese. Filosofo lombardo. Filosofo italiano. Milano, Lombardia. Se
è vero che Shakespeare inventa l'umanità, è altrettanto vero che egli l'ha poi
divisa, il più delle volte, tra due grandi generi di rappresentanti: e questi
passano davvero per le categorie dell’accademia degli platonici e il lizio degl’aristotelici.
Merk Ricordi, in arte Teddy Reno e la produttrice e distributrice cinematografica
Vania Protti. Studia a Roma e Napoli. Studia l’ermeneutica con Ronconi. Attore
con Stoppa, Lavia, e Filippo. Inizia la carriera registica che lo ha visto
spesso anche interprete nei propri allestimenti. Questi sono stati salutati
sempre da un forte e caloroso successo di critica e pubblico. Si dedicato a
Shakespeare, alla drammaturgia antica, al teatro tedesco dell'età romantica, ma
anche e costantemente ai contemporanei introducendo autori come Rohmer, Amann, Norén. Si ricordano “Medea” e “Fedra” di Seneca, Trio
in mi bemolle di Rohmer e Dopo la festa di Amann, Anfitrione di Kleist e Don
Giovanni e Faust di Grabbe, “Canti nel deserto” e Gl’inganni dell'infinito di LEOPARDI
(si veda), “Le ceneri di Roma” e Orgia di PASOLINI, Creditori di Strindberg e
Demoni di Norén, Romeo e Giulietta, Macbeth e Amleto di Shakespeare, Lame e NERONE
di Manfridi. Pubblicat su LEOPARDI (si veda), Shakespeare, Schiller e il
concetto di teatralità: “Lo spettacolo del nulla” (Bulzoni) e Essere e libertà
(Bulzoni). Pubblica "Le mani sulla cultura" (Gremese), una denuncia
assai netta dell'egemonia storica della sinistra sull’arti, che si ravvisa in
modo particolare nel "Teatro politico". Direttore del Teatro Stabile
d'Abruzzo a L'Aquila. Inaugura il corso di questo teatro, dirigge e interpreta
Edipo Re di Sofocle e Anfitrione di Kleist, e insieme dedicato vari incontri al
teatro di poesia. Consigliere di
amministrazione del Teatro di Roma. Collabora a Liberal, per le cui edizioni
pubblicato il saggio "Ideologia di Amleto” (Liberal). Pubblica
"Shakespeare filosofo dell'essere" (Milano, Mimesis), saggio che si
riassume nella tematica di una nuova “Filosofia del dramma”. Questo saggio
rappresenta il sui progetto dedicato alla drammaturgia esistenzialista. Pubblica
"Filosofia del bacio" (Mimesi), e "PASOLINI e le ceneri di Roma,
o un filosofo della libertà" (Mimesis). Pubblica il suo saggio teoretico
più rilevante, "L'essere per l'amore" (Mimesis). ALIGHIERI (si veda) per Roma e nel mondo. Inizia
un Progetto filosofico su Alighieri -- saggistico ma anche teatrale e
comunicativo. "ALIGHERI per Roma", con la lettura in luoghi
significativi della "Città Eterna" -- Mausoleo di Cecilia Metella,
Arco di Giano, Terme di Caracalla e Terme di Diocleziano -- di VII Canti
dell'Inferno. Realizza un primo documentario per Rai 5 -- ricevendo il plauso
della critica e grande riscontro dal pubblico. Pubblica “Filosofia della
Commedia di Aligheri,” dedicato alla cantica dell'Inferno. “Il grande teatro
shakespeariano” (Mimesis); “Filosofia della Commedia di ALIGHIERI -- L’Inferno
– Il Purgatorio ” (Mimesis) “ALIGHERI -- per Roma: Inferno” Rai; La grande magia
di ALIGHERI può essere capita soltanto ascoltandola a viva voce", in
Spettacoli, La Repubblica. Intervista di Grattarola. Franco Ricordi. Ricordi.
Keywords: essere per amore, il Nerone di Manfridi, Seneca, Pasolini, le ceneri
di Roma, gl’inganni dell’infinito, Leopardi, Alighieri. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Ricordi” – The Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza -- Grice e Righetti: la ragione
conversazionale e la critica della ragione ecologica, o l’etica dello spazio --
filosofia italiana -- Luigi Speranza (Roma). Filosofo italiano. Si concentra soprattutto sui temi
dell’estetica. Fonda “La Stanza Rossa” sull rapporto arte-comunicazione. Affianca
alle ricerche precedenti altri filoni di indagine, volti prevalentemente
all’ambito della riflessione meta-etica.. Studia l’ecologia. Pubblica «Iride»,
«Dianoia» e «Millepiani». Ecoinciviltà.
La ragione ecologica spiegata all’umanità civile” (Mucchi, Modena); “La ragione
ecologica: intorno all’etica dello spazio” (Mucchi, Modena); “Etica dello
spazio: per una critica ecologica al principio della temporalità” (Mimesis,
Milano); “Dall’assenza d’opera all’estetica dell’esistenza” (Mucchi, Modena); “Forme
della “verità”: follia, linguaggio, potere, cura di sé” (Liguori, Napoli); “La
fantasia e il potere” (Mucchi, Modena); “La Stanza Rossa. Tras-versalità
artistica” (Costa, Milano); “Soggetto e identità: il rapporto anima-corpo”
(Mucchi, Modena). Cf.
Grice, “From the banal to the bizarre: method in philosophical psychology.” Stefano Righetti. Righetti. Keywords: la
ragione ecologica, o l’etica dello spazio, linguaggio, la pietra di bismantova.
Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Righetti” – The Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza -- Grice e Rignano: la ragione
conversazionale della teleo-nomia -- filosofia fascista – filosofia
italo-giudea – la scuola di Livorno -- filosofia toscana -- filosofia italiana
-- Luigi Speranza (Livorno). FIlosofo toscano. Filosofo italiano. Livorno, Toscana. Grice: “I love Rignano, but
I would not consider him a philosopher, in that he never attended a course on
philosophy!” Studia a Pisa e Torino.
Laureato, si interessa subito ai problemi filosofici collegati alla ricerca scientifica.
Fondatore della Rivista di Scienza. Fonda a Bologna “Rivista di Scienza” per Zanichelli.
La rivista assunse il nuovo titolo di “Rivista di sintesi scientifica” -- cf.
Grice on einheit der wissenschaft. La rivista nasce con il proposito di opporsi
alla eccessiva specializzazione a cui era giunta la ricerca scientifica
danneggiata per questo da criteri troppo specifici e restrittivi. Gli fondatori, e in particolare R., si proponeno
di superare il particolarismo delle scienze per una visione più estesa gettando
un ponte fra cultura umanistica e quella scientifica ed elaborando una
"sintesi" -- o unità o continuita -- tra le scienze della natura e le
scienze dell'uomo. In questo modo la
filosofia, libera da legami nei confronti dei sistemi prefissati, poteva
dedicarsi a promuovere la coordinazione del lavoro, la critica dei metodi e
delle teorie, e ad impostare in modo più ampio i problemi delle teorie. Nei
saggi che pubblica su “La rivista de sintesi scientifica” ha modo di mettere in
rilievo le sue capacità di divulgatore e di condurre i suoi studi in completa
autonomia dal mondo accademico ufficiale elaborando la sua concezione
filosofica ispirata soprattutto dalla corrente positivistica. Chiede a Freud
un'esposizione della psicoanalisi con le indicazioni di quali rami del sapere
potessero essere interessati alle teorie e all'esperienze psicoanalitiche.
Freud scrive “Das Interesse an der Psycho-analyse”, pubblicato sulla rivista. Si
interessa di psicologia e biologia ed è noto soprattutto per la sua ipotesi
della proprietà mnemonica, secondo la quale la sostanza vivente sarebbe in
grado di ricordare le condizioni fisiologiche dell’iniziali situazioni fisiche
determinate dall'ambiente esterno e quindi di riprodurle nel prosieguo della
vita biologica. Questa sua teoria
consente a lui di operare nella biologia un compromesso tra una visione
meccanicistica della realtà naturale e una finalistica, vitalistica. Per il
meccanicismo infatti non è possibile pensare che nell'ambito degli organismi
viventi vi sia il proposito immanente di conseguire una finalità ma d'altra
parte è innegabile he nel mondo organico sia presente una sorta di TELEO-NOMIA particolare
per ogni essere vivente tale da giustificare l'idea che, durante il periodo di
adattamento all'ambiente, questi conservi una specie di traccia fisica
mnemonica persistente e trasferibile ereditariamente. Si interessa anche di
filosofia della psicologia – o psicologia filosofica -- ma quando intese indicare lo statuto
epistemologico della teoria psicologica, il tipo di scientificità che ad essa
compete, in modo da definire i rapporti con la scienza naturale da una parte e
con quella umana dall'altra, si orienta verso soluzioni intermedie, che spesso
complicavano più che risolvere i problemi. Coerentemente al suo programma di
sintetizzare opposti sistemi, elabora anche una concezione economica di tipo
socialista marxista che è in accordo con il liberismo. Altre saggi: “Per una
riforma socialista del diritto successorio” (Bologna, Zanichelli); “Di un socialismo in accordo colla dottrina
economica liberale” (Torino, Bocca); “Sulla trasmissibilità dei caratteri
acquisiti: ipo-tesi d'una centro-epigenesi” (Bologna, Zanichelli); “L'adattamento
funzionale e la teleologia psico-fisica” (Bologna: Zanichelli); “Che cos'è la
co-scienza?” (Bologna, Zanichelli); “Il fenomeno religioso” (Bologna,
Zanichelli); “Il socialismo” (Bologna, Zanichelli); “Dell'attenzione: contrasto
affettivo e unità di co-scienza” (Bologna, Zanichelli); “Dell'origine e natura
mnemonica delle tendenze affettive” (Bologna, Zanichelli); “Per accrescere
diffusione ed efficacia all’università popolari” (Milano, Compositrice); “La
vera funzione delle università popolari” (Roma, Antologia); “Vividità e
connessione” (Bologna, Zanichelli); “L'evoluzione del ragionamento” (Bologna,
Zanichelli); Il nuovo programma dell'Un. pop. milanese: primo anno
d'esperimento, Como, Cooperativa comense; Bari; Le forme superiori del
ragionamento” (Bologna, Zanichelli); “Democrazia e fascismo” (Milano, Alpes). “Dizionario
di filosofia, Treccani Dizionario biografico degl’italiani, Istituto
dell'Enciclopedia Italiana. Il ragionamento in rapporto al finalismo della vita. Brevi parole ci basteranno per trarre la
conclusione del nostro lavoro. L'analisi
di questa facoltà suprema della mente,
quale è il ragionamento, ci ha condotto a constatare come esso sia tutto costituito, in definitiva, dal
giuoco reciproco delle due ‘attività
fondamentali e primordiali della nostra
psiche : le intellettive e le aftettive; le prime consistenti nella semplice evocazione mnemonica di percezioni
od imagini del passato ; le seconde
manifestantisi come tendenze o aspirazioni
dell'animo nostro verso un dato fine, al cui raggiungimento è rivolto il ragionamento stesso. Abbiamo visto l’attività affettiva entrare
in giuoco nel ragionamento, non solo
direttamente colla sua opera evocatrice
e selettrice ed escluditrice delle imagini sensoriali, bensì anche sotto forma di altre facoltà dello spirito
che da essa derivano. Così la facoltà di
fare attenzione a quanto si pensa, e quindi
di mantenere la coerenza del pensiero -e. di esercitare lo spi- rito critico, quella di imaginare
combinazioni nuove a mezzo di elementi
mnemonici vecchi, la facoltà di classificare e di porre un po’ d’ordine nell’infinita e caotica
congerie di fatti che cadono sotto i
nostri sensi, quella di creare concetti sempre
più generali ed astratti, e così via: tutte queste facoltà di attenzione, di’ coerenza, di critica, d’
imaginazione, di classi- ficazione e
d’astrazione, che elevano a mano a mano il ragio- namento dalle sne forme intuitive primordiali
alle più alte deduzioni della scienza,
si sono palesate alla nostra analisi avere tutte un sostrato di natura
affettiva. Abbiamo visto, parimente,
avere origine affettiva anche la deformazione che subisce il ragionamento, quando dalla sua
forma costruttrice e creatrice passa
all’altra intenzionale, puramente classifica-
toria, per lo più sterile, di cui le manifestazioni più tipiche sono il ragionamento dialettico e il ragionamento
metafisico. Abbiamo visto, in seguito,
l’ influenza che le tendenze affettive
hanno nel determinare le varie forme di mentalità logica. Abbiamo visto, infine, le forme patologiche
stesse del ragio- namento essere dovute,
esse pure, a cause di pretta natura
affettiva. L'attività affettiva
ci appare, lina come impregnante per
così dire di sè tutte le manifestazioni del nostro pensiero. Si può dire, anzi, essere essa l’unica ed
effettiva costruttrice che, servendosi
del materiale intellettivo di puri ricordi imaginativi, immagazzinati nelle
nostre accumulazioni mnemoniche
sensoriali, erige ogni e qualsiasi edificio del nostro raziocinio, dal più umile dell’animale più infimo al più
sublime dell’uomo di genio. Ma questa
facoltà affettiva, che così ci appare il grande
artefice, incitatore e moderatore ad un tempo, della nostra mente, vedemmo essere alla sua volta dovuta
alla proprietà mnemonica fondamentale;
anzi, di questa proprietà mnemo- nica
della sostanza vivente essere essa la manifestazione più genuina e più diretta. Di guisa che questa
facoltà mnemonica, che già vedemmo in altre nostre opere spiegarci i fenomeni
biologici più fondamentali, — dal preordinato adattamento morfologico
degli organismi e dall’inconsciamente
preveggente comportamento-istinto degli animali alla trasmissibilità dei
caratteri acquisiti, della quale tanto l’evoluzione
filogenetica che lo sviluppo
ontogenetico sono la diretta conseguenza, — questa facoltà mnemonica ci si appalesa ora come capace di
fornirci, da sola, anche tutte le manifestazioni più svariate della
psiche. Se ad Archimede bastava un sol
punto d'appoggio per sol- levare il
mondo, alla energia vitale basta questa sua proprietà mnemonica per dar luogo a tutte le
manifestazioni finalistiche più
caratteristiche della vita e per creare tutto il meccanismo pensante e ragionante della mente. Già vedemmo questa facoltà mnemonica potersi
definire come la capacità di riprodurre,
per cause interne, quegli stessi stati
fisiologici specifici, a produrre i quali la prima volta fu necessaria l’azione
delle energie del mondo esterno. Tentammo anche di precisarne il meccanismo
coll’ammettere a base di ogni fenomeno vitale l’energia nervosa e col dotare
quest’ultima della proprietà dell’accumulazione specifica, cioè a dire col supporre che ciascuna accumulazione
nervosa sia atta a dare come scarica
unicamente quella medesima specificità
della corrente nervosa di carica, dalla quale l’ accumula- zione stessa sia stata deposta. Ma mettiamo
pur da banda tale ipotesi; l’importante
sta in ciò, che per avere le mani-
festazioni biologiche e psicologiche più fondamentali della vita basta supporre nell’ energia nervosa, in più
delle proprietà comuni a tutte le
energie del mondo inorganico, néent’ alt70
che la proprietà mnemonica. Non è, infatti, come molti sostengono, la
proprietà di adattamento all'ambiente
ciò che distingue energia vitale dalle
energie del mondo inorganico. Tale proprietà di adattamento è comune a queste
come a quella. È ciò che dimostra
qualsiasi sistema fisico-chimico, il quale, ove venga ad avere disturbato il suo equilibrio dinamico da
qualche mutamento sopraggiunto nelle
condizioni esterne, si dispone con esse
in un equilibrio dinamico nuovo, cioè a dire reagisce e si adatta a
queste condizioni ambientali mutate. Così,
p. es., se fermiamo a metà colle dita la corda di un pendolo che oscilla, questo si adatta alle nuove
condizioni mettendosi ad oscillare più
rapidamente. Se le pile d’un ponte vengono
a restringere la sezione d’un fiume, l’acqua rigurgita a monte fino a che l’aumentata sua velocità fra le
pile la fincecia de- tluire nella stessa
quantità di prima. Il raggio di luce al mo-
mento di entrare in un mezzo trasparente più denso si rifrange. E l’intensità della corrente elettrica, ferma
restando la diffe- renza di potenziale
ai poli, si commisura alla resistenza del
circuito. Tutte queste sono altrettante forme di adattamento a mutate circostanze esterne da parte delle
energie del mondo inorganico, le quali,
prima di trasformarsi in altre forme ener-
getiche, assumono piuttosto, finchè è possibile, le più diverse modalità, che permettano loro di proseguire
nella forma stessa in cui già si trovano
attive. Ciò che manca loro, in confronto
all'energia vitale e nervosa, è unicamente la facoltà mnemonica, cioè la
facoltà, ripetiamo, di riprodurre queste modalità energetiche di adattamento per sole cause
interne, senza bisogno che si ripresentino nella loro integrità quelle
circostanze am- bientali che la prima
volta costrinsero la rispettiva forma di
energia ad assumere queste modalità di adattamento. Ora abbiamo visto
questa proprietà mnemonica essere
appunto ciò che dà alla vita il suo aspetto finalistico, cioè quello di essere mossa da forze a fronte
anzichè dalle sole forze a tergo. Il
fine verso cui gravita l’uomo colle sue
tendenze affettive, le circostanze esterne ad affrontare le quali si
avvia inconscio l’animale col suo comportamento complesso dettatogli
dall’istinto, il rapporto ambientale ‘al quale sarà adatto l’organo che l'embrione plasma nell’
utero materno fungono ora da vis a
fronte in quanto furono vis a tergo nel passato e in quanto le attività
fisiologiche, allora determinate nell’organismo da queste circostanze esterne e
da questi rapporti ambientali, hanno
lasciato un’accumulazione mnemonica di
sè, la quale costituisce ora, essa stessa, la vera ed effettiva « vis a tergo » che dirige e
muove lo sviluppo e l'istinto e la
condotta cosciente dell’essere vivente. E il ragionamento, messo in moto
dall’una o dall’ altra affettività
primaria, controllato di continuo dall’affettività secondaria del relativo
stato d’attenzione, e poi dalla primaria
stessa e da altre affettività ad essa strettamente connesse sospinto verso le forme più elevate e più
astratte, è di questo aspetto
finalistico della vita la manifestazione più alta e più complessa. Da ciò il tragico eterno contrasto
fra la nostra vita interiore, tutta impegnata di finalismo, che sente questo
finalismo essere carne della propria
carne e sangue del proprio sangue, e
l’inanimato mondo esterno, che, per quanto ansiosamente scrutato per secoli e secoli, da nessuna
finalità sembra in- vece essere mosso.
Tragico ed eterno contrasto, questo, fra
il microcosmo essenzialmente finalistico e il macrocosmo pu- ramente meccanico, che costituisce il
sostrato profondo della lotta più che
millenaria fra la scienza e la religione, la prima costretta dalla ragione basata sui fatti a
negare una finalità all’universo, la
seconda invece irresistibilmente sospinta dalle
più intime fibre del sentimento ad affermarla. Questo contrasto fra la
ragione e il sentimento non avrà forse
mai fine, a meno che l’uomo si rassegni a cercare, non più nell’universo tutto, bensì entro l’ambito
più ristretto del solo mondo della vita,
col quale ha comunanza di origine e di natura, la ragione ultima della propria
condotta, la finalità suprema della
propria esistenza. E questa comunanza di ori-
gine e di natura, se profondamente intesa, non mancherà al- lora di infondergli un sentimento di simpatia
e di solidarietà verso tutti gli esseri,
in genere, capaci di godere e di sof-
frire, e di amore e di altruismo verso la famiglia umana, in ispecie, in cui più forte e ‘più conscio,
perchè all’apice del- l'evoluzione
organica, batte il ritmo della vita. Sarà tratto pertanto dal più profondo senso stesso del
dovere a combat- tere ovunque, con opere
di bene e di equità, ogni causa di
dolore e a favorire ogni occasione di letizia, — diminuzione l’uno e aumento l’altra di attività vitale, —
e a promuovere nel tempo stesso ogni
forma di progresso sociale, ogni mani-
festazione di bellezza, ogni slancio verso l’ideale, aftinchè sempre più completa e più serena e più
elevata si svolga l’esistenza umana e
sempre più radiosa e più pura risplenda
nell'universo la face della vita. Eugenio Rignano. Rignano. Keywords:
diritto successorio, vitalismo, democrazia e fascismo, liberismo, liberalismo,
socialismo, “Scientia”, filosofia italo-giudea, teleo-nomia. -- Refs.: Luigi
Speranza, “Grice e Rignano” – The Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza -- Grice e Rigobello: la ragione
conversazionale o dell’allargamento interpersonale del razionale –
l’intenzionalità rovesciata – la scuola di Badia Polesine -- filosofia veneta
-- filosofia italiana -- Luigi Speranza (Badia Polesine). Filosofo italiano. Badia Polesine,
Rovigo, Veneto. Il nostro rapporto con gl’altri deve sempre farci essere un interrogativo
per loro. Fra i principali rappresentanti italiani del personalismo. Dopo gli
studi liceali a Padova consegue la laurea in filosofia, quale allievo di STEFANINI
e PADOVANI. Insegna a Padova, Perugia e Roma. Spazia dalla meta-fisica, all'etica
e la filosofia politica, alla storio-grafia. Collaboratore a Studium. Ripensa
il personalismo partendo dal presupposto per cui esso, potendo anche costituire
un possibile complemento integrativo ed estensivo alla meta-fisica non puo
comunque considerarsi una dottrina filosofica definita bensì una posizione che
mette in primo piano il concetto di "persona" (cf. Strawson, “Il
concetto di persona”). Il personalismo non è in contraddizione con la meta-fisica bensì ne puo costituire un proficuo ampliamento
psico-logico, etico, antropo-logico. Uno dei suoi contributi più originali
consiste nel personificare -- proprio per il tramite del personalismo -- la
ragione meta-fisica attraverso quel processo di integrazione fra l’esistenzialismo
e la filosofia classica. Ri-esamina nel suo evolversi, nonché compara
criticamente e storicamente, questo concetto di “persona” alla luce della
storia della filosofia fino ad arrivare alla filosofia romana – il schiavo non
è persona -- chiamando in causa anche l'ermeneutica, la filosofia morale e la
sua storia. Ne risulta, quindi, che il concetto di persona – nel diritto romano
repubblicano -- deve anzitutto essere inteso in un senso giuridico. Non deve
essere confuso con quello derivante dal concetto d’esistenza della filosofia
esistenzialistica, che nega la possibilità che le persone possono governare la
loro vita, in quanto ritenute prive di auto-dominio. Infine, le persone, pur
nella sua reale concretezza, non sono sostanze. Tutto ciò ha costituito una
delle tematiche principali in cui s'è venuta a delinearsi la sua filosofia, la persona
e l’interpretazione. Una seconda tematica della sua attività di ricerca
scaturisce dagl’insegnamenti, per certi versi anti-tetici fra loro, dei due
suoi maestri, ovvero quelli di STEFANINI, grazie ai quali egli individua un
primo polo di convergenza delle sue riflessioni filosofiche attorno alla
nozione fenomenologica di un mondo della vita, e quelli di PADOVANI, incentrati
sulla meta-fisica tradizionale e ruotanti attorno alla nozione di trascendenza
con i suoi limiti. Ogni altra questione filosofica sembra snodarsi o essere
compresa fra questi due poli di convergenza che egli sintetizza nella
trascendenza, la legge morale, e il mondo della vita. Altro ambito
tematico apre la prospettiva personalistica al dialogo col mondo moderno e
contemporaneo, con l'etica, la politica, la religione, puntualizzando in
particolare la sua valenza etica e politica nell'analisi della realtà sociale
in cui le persone viveno ed agisce, nonché esprime il suo dissenso non su basi
ideologiche ma come critica del sistema dominante. Questo tematica puo quindi
chiamarsi in dialogo con il mondo contemporaneo. Come esponente di punta del
personalismo italiano, storicamente rappresentato da STEFANINI, CARLINI,
SCIACCA, e PAREYSON, rivolvela sua attenzione ad una ri-visitazione originale
del personalismo comparato con l'etica e la politica, grazie a cui è emersa,
oltre alla limitatezza della dimensione trascendentale, sia quella rilevanza
civica assunta dalla persona umana come testimone della sua epoca che la sua
responsabilità di cittadini. Mette in evidenza come il personalismo si
distingua nella critica mossa al sistema idealista, che non ha attecchito nella
filosofia d'oltralpe. Riprende le e tematiche più tipiche della struttura
delle persone umane e le relative implicazioni metafisiche in “Prossimità e
ulteriorità” (Rubbettino). Inoltre, da sempre interessato anche all'ermeneutica
pubblica “L'apriori ermeneutico” (Rubbettino). Altre saggi: “Oltre lo
storicismo” (Studium); “Ricchezza e povertà della metafisica classica”
(Humanitas); “Il problematicismo di SPIRITO (si veda) come empirismo
coscienziale assoluto: note sul significato del nostro tempo, in Rassegna di
Umanesimo e antropo-centrismo; La disponibilità come abito etico del rapporto
autorità-libertà, Istituto editoriale del Mezzogiorno, Napoli, Kant e
l'indirizzo idealistico, Il problema del linguaggio storio-grafico, Perugia, “Condizionamenti
socio-logici e linguaggio morale” in Sociologia e filosofia; Socrate e la
formazione dell'uomo politico, in Civitas, Esperienza di fede e struttura del sapere, Studium,
CROCE (si veda), perché possiamo e non possiamo dirci ‘crociani’, Coscienza.
Mensile del movimento ecclesiale di impegno culturale, La riflessione
sull'etica, Etica oggi: comportamenti collettivi e modelli culturali, Re e
Poppi, Fondazione Lanza e Gregoriana, Roma, Il tempo nello spiritualismo, Il concetto di
tempo. Società filosofica italiana, Caserta, Casertano, Loffredo, Napoli, “Persona,
trascendentale, ermeneutica” in Filosofi italiani, Riconda e Ciancio (Mursia,
Milano); La storia nella coscienza (AVE, Roma); L'intellettualismo in Platone
(Liviana, Padova); Platone, Senofonte, Aristotele: il messaggio di Socrate”
(Scuola, Brescia); “Introduzione di una logica del personalismo, Quaderni
dell'Istituto di Pedagogia di Padova (Liviana, Padova); L'itinerario
speculativo dell'umanesimo contemporaneo, Quaderni dell'Istituto di Pedagogia di
Padova (Liviana, Padova); L'educazione umanistica e la persona. Saggio di una
filosofia dell'insegnamento umanistico” (Scuola, Brescia); “Determinazione ed
ulteriorità nel Kant pre-critico” (Silva, Milano-Genova); “I limiti del trascendentale
in Kant” (Silva, Milano); “La certezza morale, filosofia morale relazioni tenute
a Perugia nell'A.A. (CLEUP, Perugia); “Legge morale e mondo della vita” (Abete,
Roma); La morale radicale” (Perugia, Perugia); “Struttura e significato” (Garangola,
Padova); “Antropologia” (Antenore, Padova); “Modelli storio-grafici di morale”
(Frama Sud, Chiaravalle Centrale); “Ricerche sul trascendentale kantiano” (Antenore,
Padova); “Dal romanticismo al positivismo” (Marzorati, Milano); “Il regno dei
fini” (Bulzoni, Roma); “Il personalismo” (Città Nuova, Roma); “L'impegno
ontologico” (Armando, Roma); “Il futuro della libertà” (Studium, Roma); “Politica
e pro-mozione umana” (Scuola, Brescia); “Perché la filosofia” (Scuola, Brescia);
“Studi di ermeneutica” (Città Nuova, Roma); “Verso una nuova didattica della
storia” (Sei, Torino); “Persona e norma nell'esperienza morale” (Japadre, L’Aquila);
“Certezza morale ed esperienza religiosa” (Vaticana, Vaticano); “Kant: che cosa
posso sperare” (Studium, Roma); “Lessico della persona umana” (Studium, Roma);
“L'immortalità dell'anima” (Scuola, Brescia); “Soggetto e persona: ricerche
sull'autenticità dell'esperienza morale” (Anicia, Roma); “Autenticità nella
differenza” (Studium, Roma); “Attualità della lettera ai Romani” (AVE, Roma); “Il
divino oltre i saperi: tra teologia e filosofia” (San Paolo, Milano); “Interiorità
e comunità. Esperienze di ricerca in filosofia (Studium, Roma); Oltre il
trascendentale, Pubblicazioni della Fondazione Spirito, Roma, L'altro, l'estraneo,
la persona, Città Nuova Editrice, Roma, La persona e le sue immagini, Città
Nuova, Roma, L'estraneità interiore (Studium, Roma); Le avventure del
trascendentale. Contributi al Convegno del Centro studi filosofici di Gallarate
(Rosenberg, Torino); “Umanità e moralità” (Studium, Roma); “Immanenza metodica
e trascendenza regolativa” (Studium, Roma); “L'apriori ermeneutico: domanda di
senso e condizione umana” (Rubbettino, Mannelli); “Prossimità e ulteriorità:
una ricerca ontologica per una filosofia prima” (Rubbettino, Mannelli); “L'insuperabile
singolarità dell'avventura umana: dalla determinazione completa alla rottura
metodologica” (Ramo, Rapallo); “Vita e ricerca. Il senso dell'impegno
filosofico, intervista Alici” (Scuola, Brescia); “L'intenzionalità rovesciata:
dalle forme della cultura all'originari” (Rubbettino, Mannelli); “Struttura ed
evento: tempo di vivere, tempo di dare testimonianza alla vita, la vita come
testimonianza” (Rubbettino, Mannelli); “Dalla pluralità delle ermeneutiche all'allargamento
della razionalità” (Rubbettino, Soveria Mannelli); “Ciascuno di noi
nell'incontro con l'altro deve essere tale da suscitare curiosità e interesse
di conoscenza reciproca (Presentazione a Alici, Grassi, Salmeri, Vinti
(Studium); “La filosofia come testimonianza, Rivista bimestrale, Studium, Roma.
Berti ha R. come docente supplente di filosofia quando è ancora studente
liceale. Cfr. Berti, "Origini del pensiero di R.", in: Alici, Grassi,
Salmeri e Vinti, “La filosofia come testimonianza” (Studium. Cfr. Berti, "Origini
del pensiero", in Alici, Grassi, Salmeri, Vinti, La filosofia come testimonianza,
Studium, Roma, Cfr. pure il contributo di Borghesi, "La dialettica tra
struttura e significato", nella stessa collectanea. Oltre quelli delle Parti II e III, si vedano
soprattutto i vari contributi presenti nella Parte I della collectanea in suo
onore: Alici, Grassi, Salmeri, Vinti, la filosofia come testimonianza, Studium, Roma, Cfr. Alici, Grassi, Salmeri, Vinti,
cit. Cfr. i vari contributi presenti
nella miscellanea: Estraneità interiore
e testimonianza. Studi in onore, Pieretti, ESI-Edizioni Scientifiche Italiane,
Perugia); Cfr. pure "Biografia, pensiero e opere", Bollettino della
Società Filosofica Italiana nella
rubrica Filosofi allo Specchio, Cfr.
Alici, Grassi, Salmeri, Vinti, cit. Per
questi aspetti centrali del pensiero, si vedano soprattutto i contributi
presenti nella prima parte della collectanea in suo onore: Alici, Grassi, Salmeri
e Vinti, La filosofia come testimonianza, Studium, Cfr. Alici, Grassi, Salmeri
e Vinti, Ricordo, Umanità e moralità, in Dialegesthai. Rivista telematica di
filosofia, In memoriam: In ricordo straneità interiore e testimonianza. Studi
in onore, Pieretti, Scientifiche Italiane, Napoli-Perugia, Alici, Grassi, Salmeri
e Vinti, R., la filosofia come
testimonianza, studio in suo onore, evento organizzato a Perugia in
collaborazione con Roma Tor Vergata e la LUMSA, Perugia/Roma, i cui atti sono
stati pubblicati, Alici, Grassi, Salmeri e Vinti, Studium, Dotto, Enciclopedia filosofica,
Bompiani, Milano, Baccarini, Passione
dell'originario: fenomenologia ed ermeneutica dell'esperienza religiosa, studi
in onore” (Studium, Roma). Vita e ricerca. Il senso dell'impegno filosofico
(Interviste), Alici recensione di Din, Padova. Video di un'intervista a cura di
Valentini, fatta a Roma. Armando Rigobello. Rigobello. Keywords: l’allargamento
del razionale, ‘struttura e significato’, il regno dei fini, comunita, Grice on
human vs. person, Strawson, the concept of the person, Ayer, the concept of a
person. In personam, persona sui iure, persona populum (Cicero). Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Rigobello” –
The Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza -- Grice e Rimini: la ragione
conversazionale, o del significato totale, la percezione del pane e Socrate è
seduto – scuola di Rimini – scuoladi BOLOGNA -- filosofia emiliana -- filosofia
italiana -- Luigi Speranza (Rimini).
Filosofo italiano. Rimini, Emilia. Il primo a conciliare gli sviluppi delle
idee d’Occam ed Aureolo. Questa sua sintesi ha un impatto duraturo. Insegna a
Bologna, Padova, Perugia, e Rimini. Da lezioni sulle sentenze di LOMBARDO
(vedasi). Oltre alla sua opera principale, il commento alle sentenze di Lombardo,
scrive diversi saggi, tra cui: “De usura,” “De IV virtutibus cardinalibus” –
cf. Grice, philosophy, like virtue, is entire -- e un estratto del commento alle sentenze, il “De
intentione et remissione formarum,” un’appendice sulla IV distinctio del I
libro del commento alle sentenze, una tabula super epistolis. Augustin. Manifesta
una certa attitudine sincretistica tra gli sviluppi d’Occam ed Aureolo. Mostra
analoga tendenza anche nella ri-costruzione e dell'analisi del processo della
percezione animale e umana e il conoscere umano, nelle quali si fondono in
maniera originale elementi etero-genei desunti da Aristotele del Lizio,
Agostino e Ockham. Causa un grave fraintendimento della sua filosofia, è
qualificato come tortor infantium, per la supposizione di aver condannato alle
pene eterne i bambini che muoiono senza il battesimo. In realtà espone tale
dottrina senza pronunciarsi. Talvolta è indicato quale antesignano dei
nominalisti. Altre saggi: “Gregorii lettura super I et II Sententiarum”; “De
imprestantiis venetorum”. Mazzali, Gori, Manuale di filosofia medievale, Dizionario
biografico degl’italiani, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, Dizionario di
filosofia. Now two important consequences follow from
R.'s definition of the object of complex knowledge as the significatum totale
of the conclusion. Firstly, it entails a proposition of a special kind which
meets the requirements of both demonstration and experience.? Not every
proposition does so. Indeed R. distinguishes three different kinds of
propositions. They are in two categories. The first is of mental images representing
actual spoken words, or statements, from which they are directly derived and
which vary according to the language in which they are framed: for example
Greek or Latin.3 The second is of mental images which have no direct
correlation with words; it consists in purely mental concepts undiversified by
language, the same for all men. These are the mind's natural signs prior
to words, which have been instituted to express them.* They are divided into
those which are (bid, pono etiam tetio quod propositio aliqua non est
ipsam esse veram 2 Secundo, idem est obiectum scientie et assensus
sciabilis, sive assensus sit scientia sive distinguatur. Nam ei quod quis scit assentit, sed obiectum assensus
sciabilis est significatum conclusionis. Ei enim assentit quis habens
demon-strationem quod significat conclusio demonstrationis (ibid., O). a
Quidam enim est earum que sunt vocalium enuntiationum imagines vel
similitudines ab exterioribus vocibus in anima derivate, vel per ipsam ficte,
iuxta modum qui infra dist. 3 declarabitur de abstractione et fictione in
anima conceptuum. Et iste non sunt eiusdem rationis in
omnibus Quidam vero genus est enuntiationum mentalium que nullarum
suntultimately founded upon sense experience and those which are not. The former, whether they originate directly or
indirectly by simple or complex knowledge, or just inhere in the mind, have
their source in external things; they are as much the property of the deaf and
dumb as of other men, for experience, not words, is their agent. The other
group, on the contrary, owes nothing to external knowledge; its images belong
to propositions which are held as matters of belief or opinion and remain
unverified. ? They do not come within the province of knowledge. Of these
three groups only the second represents both know-ledge and assent.? The first
consists simply of words, devoid of either knowledge or judgement; the third of
judgement, or assent, divorced from knowledge. Gregory includes in the third
category dissent since it is the negative act of assent. The effect of
this classification is to isolate statement, know-similitudines vocum, nec
secundum illarum diversitatem in hominibus habentibus diversificantur. Sed
eadem sunt secundum speciem apud omnes idipsum naturaliter significantes quid
vocales eis subordinate ad significandum ad placitum et per institutionem
significant; et ille sunt illa verba que nullius lingue sunt, et vocalia verba
exteriorius sonantia (Prol.). secundum enuntiationum mentalium
subdividitur: quantum quedam immediate ex rerum intuitivis notitiis
incomplexis, tanquam ex partialibus causis vel ex alis complexis vel
incomplexis, ex illis mediate vel immediate causatis, seu ex habitibus ex
talibus notitiis complexis derelictis causantur, vel forsitan etiam quedam non
ex aliquibus incomplexis notitiis causantur, sed sunt simpliciter prime
venientes in mentem naturaliter. Quedam vero sun que non ex talibus primis
notitis rerum aliquo predic torum modorum causantur, cuiuismodi sunt
enuntiationes quibus quis enuntiat mente et iudicat sic vel sic esse aut non
esse, non cognoscens tamen intuitive, aut alia notitia prima vel ex intuitiva
derivata, que sic sit vel non sit, sicut enuntiat in mente quis dum credit vel
opinatur. Secundi autem generis propositiones et enuntiationes
sunt et notitie et assenus propositiones primi generis sic sunt
enuntiationes quod non sunt notitie formaliter, necque assensus, non plus quam
enuntiationes vocales quibus sunt similies. Tertii autem generis propositiones
et enuntiationes quidem sunt et assensus, sed non notitii ibid.). Ex
his autem sequitur quod dissensus non est aliquis actus intellectus a quolibet
assensu distinctus, quinimmo quilibet est assensus quidam. Quod probatur, quantum cum assensus mentalis sit
enuntiatio, dissensus erit enuntiatio sibi opposite] knowledge, and judgement
as separable elements in a mental demons-tration. One does not imply the other,
so that the statement can obtain either exclusively or in combination with
knowledge or judgement. Only when all
three are joined together can there be a true demonstration. The statement
alone tells whether something is or is not, according to whether it is
affirmative or negative, knowledge enables us to ascertain its truth or
falsity; assent or belief affords the judgement necessary to any
demonstration" and is thereby the means by which a conclusion is reached. R.,
then, unlike Occam, keeps assent and knowledge separate; although, when present
together in the same demonstration, they are all part of a single mental
action, we have seen that propositions containing one do not logically imply
those containing the others. The separation between them gives rise to the
second consequence in R.’s treatment of complex knowledge. For since assent has
to be to a proposition embodying a statement of truth, the object of assent is
the proposition, not an external object. Consequently the object of assent is a
complex, as opposed to a simple, signification; or as R. puts it, it is Ulterius sequitur ex istis quod non omnis mentalis
enuntiato est assensus, licet omnis assensus sit mentalis enuntiato. Et quod quamvis omnis notitia complexa... sit mentalis
cuntiatio, non tamen e contrario omnis mentalis enuntiatio est talis notitia.
Item quod quamvis omnis notitia complexa sit assensus, non quilibet tamen
assensus est talis notitia quia est circa obiectum scientie, quod proprie est illud
quod significatur per conclusionem demonstrationis, ut patet ex primo articulo,
intellectus habet actum enuntiandi et actum cognoscendi et actum credendi seu
assentiendi nam per ipsam conclusionem enuntiat sic esse, si est affirmativa,
vel non sic esse, si est negativa. Cognoscit etiam sic esse sicut enuntiat unde
primo Posteriorum dicitur, quod scire est per demonstrationem
intelligere, et quod demonstratio est syllogismus faciens scire. Non solum
autem enuntiat et cognoscit sic esse, sed etiam credit seu assentit quod ita
est. Prima conclusio est quod conclusio demonstrationis mentalis propric
accepte est assensus de sic esse sicut ipsa significat ga conclusio est quod
circa taliter demonstratum vel scitum non sunt ponendi tres actus distincti in
anima ad enuntiandum conclusionem et cogno-scendum et credendum, seu
assentiendum, sic esse vel non sic esse; sed quod idem actus sufficiat ad hoc,
et idem actus est conclusio, notitia, et assensus (ibid.).a complexe
significabile.! Its meaning derives not from direct
sen-sory experience but from mental activity. It is an expression, as opposed
to thing, describing a set of relations which has no direct correspondence to
an actual object. Hence, although Gregory has throughout stressed that the
truth of any proposition rests upon its foundation in experience, this is not
the same as saying that it can in itself be directly encountered. Its reality
is of a different order; verbal rather than actual. Now there are three
ways in which something? can be said to be. In its most general sense it
embraces any sign, simple or complex, true or false; secondly it can denote any
sign which is true; finally in its strictest sense it is confined to that which
is actually in being, and conversely by this criterion that which does not so
exist is nothing. While by the first and second modes the totale significatum
can be said to exist, by the third it cannot, as, for example, to say that man
is an animal is both a statement and a true one but not something which can be
seen in itself. R., as Élie shows in Le complese significabile, here opens the
way to what is akin to scepticism in making a distinction between verbal
statements and sensory reality. In his case, however, it had the opposite
effect, since it enabled him to recognize a true description without seeking to
identify it with any specific object in rerum natura. As applied to God's
attributes, the divine persons, and sin, we shall see that the innovation of
the complexe significabile was employed to reassert the most rigorous
traditionalism. If it is here that complex and simple knowledge diverge,
it is also the point at which they meet, for the absence of direct experience
in complex knowledge compels it to depend for its truth upon simple knowledge:
no simple knowledge, no true Ad
probationem dico quod non assentimus proprie loquendo nisi signi-ficabili per
complexum, nec aliunde vere dicimur assentire alicui complexo, nisi quia
assentimus ei quid ipsum significat (Prol.). He regards the terms aliquid, ens, and res as
synonymous. Tertio modo sumuntur ista ut significant aliquam essentiam sive
entitatem existentem, et hoc modo quid non existit dicitur nihil
(ibid.). * Cum dicitur utrum istud totale significatum sit aliquid, dico
quod, si aliquid sumatur pro primo vel secundo modo, est aliquid; si vero
tertio modo sumatur, non est aliquid, unde homo esse animal non est aliquid...
(ibid.).complex knowledge, is the law governing all valid mental demonstration.
There is a constant order between what can be known directly in itself and the
judgements which can be made about it; and ultimately the guarantee for the
validity of the latter lies in the truth of the former.? As R. says, a
proposi-tion is true or false in accordance with the truth or falsity of that
to which it refers. Experience is therefore the final arbiter, appeal to which
transcends the findings of a conclusion taken in itself and so gives rise to the
totale significatum. From this there follows, finally, the conclusion, or
corollary, so momentous for fourteenth-century cosmology, that knowledge of one
thing does not entail knowledge of another. It springs *logically from R.'s
findings over the object of complex knowledge in which judgement must be based
upon simple knowledge, and has two aspects. One is R.'s sustained re-buttal of
the contention of St. Thomas and Henry of Ghent that there can be a single
habit for all knowledge. Apart from in- stancing the absurdities to which
this would lead, in allowing everything to be deduced from first principles, R.
bases his arguments upon the character of complex knowledge. Firstly, as we
have seen above, a demonstration is true only if it can be verified, and this
applies equally to each of the components which make it up. Thus the knowledge
(and habit) of the conclusions is not the same as knowledge of the principles;
one does not engender the other. Secondly, each proposition must be reached by
a separate act of verification: far from knowledge of one lead-ing to knowledge
of another, we can know one proposition and 1 Aut notitia conclusionis,
id est enuntiabilis per conclusionem, sit notitia nobis naturaliter ex alia
prior notitia, aut non. Si non, ergo non est scientia proprie loquendo
unde illud dicitur falsum enuntiabile, cuius enuntiatio est falsa, vel esset
falsa si esset, et illud verum, cuius enuntiatio est vera, vel esset vera si
formaretur. Vel aliter, illud dicitur verum quod est enuntiabile per
veram enuntiationem, illud falsum quod per falsam non sequitur notitia
conclusionis eque preexigit notitiam premissarum, sicut notitia
terminorum nulla autem una enuntiatione nobis naturaliter possibili possunt tam
diversa enuntiabilia enuntiari yet be ignorant of others,' for each refers to
its own object;ª it can be particular, universal, affirmative, negative,
according to its significatum totale. Thirdly, only that knowledge which
derives from direct experience can be complete knowledge: to know something a
priori is not to know something on account of some-thing else but to infer it
from a premiss.' Thus the proposition which tells us that the moon is liable to
eclipse does not tell us that such and such an opaque body is the cause of a
particular eclipse; that can only be known directly. Knowledge, then, far from
being a unity governed by a common habit and a common set of principles is
individual, resting ultimately upon specific, verifiable experiences. The
other aspect of the individuality of knowledge lies in the status of the
subject. Duns Scotus had held that the subject of any knowledge contained
virtually within itself all the truths pertain-ing to it, and that in God, as
the first subject, inhered the habit of all truths." Gregory rejects this
view. A subject, and its proper-ties, he says, can be understood in one of two
ways: as the terms of a proposition? or as things themselves for which the
terms stand. In the first sense they can obtain either formally in them-selves,
if the proposition is a composite one comprising distinct 1 Notitia unius
principii potest stare cum ignorantia alterius (Prol.). Significata principiorum sunt alia et alia, et unum non
cognositur per alud, igitur non est unus habitus constat autem quod
demonstrationis aliqua est propositio universalis et aliqua particularis,
aliquando etiam aliqua est propositio affirmativa, aliqua negativa. Item de
diversus predicatis vel subiectis obiective sunt, sicut aliud significatum
totale est unius propositionis demonstrationis vocalis, aliud alterius. Ad
confirmationem dicendum quod aliud est dictu scire est cognoscere hoc propter
hoc. Aliud est dictu scire est cognoscere quod est propter hoc. Primum
enim universaliter verum est... Secundum autem non universaliter, tum quia ille
qui scit aliquid precise a priori et per causam non cognoscit quod hoc est
propter hoc (Op. Ox. I, Prol. q.3, and Rep. Par. q.I.).
premitto quod subiectum et passio in proposito possunt dupliciter accipi: uno
modo pro terminis mentalibus quorum unus vel formaliter secundum se vel
quas significant (ibid.).parts, so that both the subject and properties are
separate from each other.' Alternatively, if the proposition is not composite
but simple, standing for only one term, as it were, then the subject and its
properties are equivalent, in the event of which one can be predicated of the
other. In every case the subject and the proper-ties, whether as terms in a
mental proposition or as self-subsisting entities, are not implied in each
other: that is, one does not virtually contain the other,a nor does one entail
knowledge of the other. In the first place, if the property were contained
virtually within the subject, it would not be a property, for it would then
become a different thing from the subject, and, as Duns says, be joined to the
latter in a causal relation as its effect. Thus, in the case of say a straight
line which is divisible, the line and its divisibility would become separable
entities, so that either, by God's power, the divisibility could exist without
the line, or the line, as virtually containing its own divisibility, could
divide itself both absurd. The same position is reached with whatever is
con-sidered, as for example, the separation of a creature from his property of
annihilability, leaving the latter with no subject.? It is equally inapplicable
to God, in whom nothing inheres virtually, and to the celestial bodies. Si
vero propositio non sic componatur.. tunc inquam talis passio mentalis non nisi
equivalenter dicitur predicari de subiecto. Prima
(conclusio] est accipiendo subiectum et passionem secundo modo, non omme
subiectum scientie vel principii continet virtualiter primo suam passionem. Secunda
quod notitia subiecti non sic continet, scilicet, primo virtualiter notitiam
passionis, et si subiectum et passio primo modo accepta non sunt aliud quam
notitie incomplexe subiecti et passionis secundo modo acceptorum, ut aliqui
volunt, tunc idem dictum, primo modo accipiendo subiectum et passionem, quod
subiectum non continet passionem. Si ista passio est alia res etc., vel est
aliqua res actu existens in linea, qua ipsa linea est formaliter divisibilis,
que vocatur divisibilitas; vel linea non est divisibilis per huius
divisibilitatem quam habet actualiter, sed per divisionem quam habet
possibiliter. Si detur primum, possibile erit per dei potentiam esse lineam
absque tali natura. Patet, tum quia accidens potest esse sine
subiecto... Si detur secundum, igitur linea, quando dividitur, causat
divisionem in seipsa, quod est absurdum In the second place, among nothing
created does knowledge of one thing entail virtual knowledge of another such
that the know-ing of one thing is the cause of knowing something else.1 This
conclusion shows the degree to which the Ockhamist cosmology of individual
experience had gained currency, even if, as we have stressed, this does not
imply scepticism or a purely critical out-look. As we have seen, all knowledge
of the external world, that is knowledge which deals with creatures and their
relation to one another, depends upon direct experience of what is known.
Hence immediate (intuitive) knowledge of one thing cannot by its very nature
engender intuitive knowledge of another not itself directly experienced.
Similarly, abstractive knowledge, since it is dependent upon what has
previously been known, cannot give rise to further knowledge either intuitively
or abstractively.? R. has no difficulty in showing that no virtual
knowledge can meet these conditions: knowledge of man does not in itself entail
virtual knowledge of his capacity for beatitude or his ability to smile;? in
knowing of the existence of rhubarb we do not thereby know virtually its
curative properties in purging choler. To be known these attributes have to be
experienced for themselves. Thirdly, if our propositions are true
only when founded on experience, conversely our experiences do not in
themselves lead to demonstrations—the source of scientia in the strict sense.»
Thus we can have distinct and separate intuitive knowledge of both rhubarb and
of its curative powers without thereby knowing it, as 1.. quia
nulla notitia unius rei continet primo virtualiter notitiam alterius.
Loquor de rebus creatis (Prol.) per notititiam intuitivam unius rei non potest
haberi intuitiva alterius... et per consequens non primo virtualiter continetur
a notitia intuitiva alterius, nec secundum quia nulla talis [abstractiva
notitia] potest haberi nisi pre-habita intuitiva eiusdem rei... Nec tertium
potest dici. Tum quia abstractiva non potest esse prima, et per consequens nec
primo continere. Tum quia multo minus per abstractivam unius rei potest haberi
intuitiva alterius quam per intuitivam. Tertia
conclusio probatur, nam multe sunt propositiones immediate que sunt
principia artis et scientic, in quibus predicantur passiones proprie de
subiectis, nec tamen ad eas sumendas sufficit notitia incomplexa ctiam
distincta subiecti et notitia distincta passionis (ibid., 16 B).a
universal truth, that rhubarb purges choler: this is the property of
propositions which make up complex knowledge.' Thus, simple knowledge does not
virtually contain complex know-ledge. In the same way, one principle cannot be
inferred from another, for in any demonstration each has to be known
imme-diately, nor can the conclusion be known from the subject or knowledge of
the subject. We have thus, as it were, boxed the compass in rejecting any
source of knowledge other than simple intuitive experience and any means of
understanding (or scientia) other than complex propositions. In the one case
each component must be given in experience; in the other a separate mental
process of affirmation and negation is needed. Neither therefore permits
knowledge, least of all universal knowledge, through one first and
all-embracing subject; as this would short-circuit the processes necessary for
reaching a true demonstration as just adumbrated. In short, since one thing
cannot be known from another, and cause cannot be inferred from effect, there
can be no way to the universal knowledge contained in propositions other than
by individual experience; while, for their part, individual propositions must
be combined into a demonstration before they yield universal truths.
What, then, is the subject of knowledge? If the subject is taken to mean that
which is signified in reality, as opposed to one element in a mental
proposition, and knowledge is regarded as that which is signified in a specific
demonstration, then the subject of knowledge is that which is. Thus in the
statement that a line is I etiam si quis novit(a) quod hoc singulare rheubarum
est purgativum cholere, et illud, et sic de pluribus, ad habendum notitiam
universalem, quod omne rheubarum etc, necessario requiritur quedam alia notitia
universalis non causata ex illis singularibus. Ms. Univ.: noverit. Ex his
patet quod notitie incomplexe subiecti distincte et predicati seu passionis non
continet primo virtualiter notitiam complexam principii. Quarta
conclusio quod unum principium non continet primo virtualiter aliud seu una
premissa aliam quia subiectum seu notitia subiecti non continet primo
virtualiter pro-positiones immediatas, igitur nec conclusionem. Quinta
[conclusio] quod subiectum scientie non continet virtualiter primo omnes
veritates illius scientie divisible the subject is the line as divisible.' If, however, we speak of the subject as part of a
mental demonstration, then the subject is one part of the total knowledge thus
gained; for, unlike the object of knowledge, which is reached by a complex of
judgement and experience, the subject is simple.? Taking knowledge in the wider
sense as a collection of conclusions all pertaining to a single body of
scientia, there will then be as many subjects of such knowledge as there are
conclusions and objects known, as in the case of the subjects which go to make
up logic or medicine. Here the determining factor will be the nature of the
subject in question." Accordingly, Gregory's entire treatment of the
relation of the different kinds of knowledge, and of their parts, to one
another is governed by the experience which we gain of them. The validity of
anything known springs from the evidence which experience provides, and that
experience can only be of individuals. It is at once the bond which unites and the
barrier which divides the simple and the complex, the subject and the object.
There remains to be considered self-evident knowledge. It difters from both
purely simple individual apprehension and trom demonstration, and indeed
strictly speaking from a proposition at all, in dealing with necessary truths
immediately evident to all. As defined by Gregory, it is a statement or
its equivalent, the 1 dico quod subiectum scientie est illud quid scitur
per illam esse tale. Et ratio subiecti, seu esse subiectum, est scire esse tale
vel tale, verbi gratia, huius scientia qua scitur omnem lineam rectam finitam
esse divisibilem in duo media. Subiectum
est linea; ipsa enim scitur esse divisibilem etc., et ipsam esse subiec-tum
huius scientie non est aliud quam ipsam sciri esse divisibilem etc (Prol.
supposito quodtalis conclusio mentalis non sit actus simplex...sed
essenti-aliter sit composita ex subiecto et predicato sicut propositio vocalis
et scripta ...et sic subiectum scientie est pars scientie actualisquia
subiectum secundum omnes est aliquid incomplexum. Si
vero loquamur de scientia secundo modo dicta, sicut eius sunt plures
conclusiones et plura obiecta scita, sic etiam sunt plura subiecta. Et ista patent discurrendo per ea que
communiter assignantur subiecta in scientiis... quam etiam per rationem,
quantum non apparet taliter qualiter tot partiales scientie dicantur ad unam
scientiam totalem pertinere (ibid., P).Gregorius Ariminensis. Gregorio da Rimini.
Rimini. Keywords: complesso significabile, semplice, complesso, animale, pane,
l’animale percezione del pane, Socrate is seated, truth-functionality, scuola
italiana, scuola di Bologna, studi generali in Italia, studio di Rimini. Refs.:
Luigi Speranza, “Grice e Rimini” – The Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza -- Grice e Rinaldini: la ragione
conversazionale e l’implicatura conversazionale -- del cimento del Lizio –
filosofia marchese -- filosofia italiana
-- Luigi Speranza (Ancona).
Filosofo italiano. Ancona, Marche. Studia a Bologna. A servizio di Urbano VIII, ottenne da Barberini, nipote del papa,
la supervisione delle fortezze di Ferrara, Bondeno e Comacchio. Insegna a Pisa.
Amico di GALILEI e BORELLI, il quale lo soprannomina Simplicio per la
sostanziale fedeltà al LIZIO. È in corrispondenza. Uno dei soci fondatori del
Cimento. Tuttavia ha numerose controversie con i suoi amici e con Redi e
Ruberti. Nonostante il conformismo, si oppone alla teoria della virtù zoo-genetica
delle piante, sostenuta dagl’altri accademici del cimento, precedendo Malpighi
con l'ipotesi che anche gl’insetti delle galle nascessero d’uova deposte da
individui della stessa specie. Insegna a
Padova. Saggi: “Philosophia rationalis, atque entità naturalis.” Un'altra delle
sue glorie è la sua proposta di scala termo-metrica utilizzando come riferimento
fisso il congelamento e l’ebollizione dell'acqua all'ordinaria pressione
atmosferica. Prropone di dividere l'intervallo in XII gradi. Altre saggi: “Opus
algebricum” (Ancona, Salvioni); “Opus mathematicum” (Bologna, Dozza); “Mathematica
italiana”; “Geometra pro-motus” (Padova, Frambotti); “Ars analytica mathematum”
(Firenze, Cocchini); “Ars analytica mathematum” (Padova, Frambotti); “De
resolutione atque compositione mathematica, Padova, Frambotti, Philosophia
rationalis, naturalis, atque moralis opus in quo praesertim physica universa ex
accuratis naturalium effectuum observationibus deducta et ubi rei natura
patitur geometrice demonstrata exhibetur, Padova, Frambotti, Ad artem quam ipse
conscripsit mathematum analyticam para-lipomena” (Padova, Frambotti);
“Commercium epistolicum” (Padova, Frambotti). Redi scienziato e poeta alla
corte dei Medici, Lo sviluppo delle ricerche sulle galle, Redi scienziato e poeta alla corte dei
Medici Pighetti, Il vuoto e la quiete:
scienza e mistica: Cornaro e Rinaldini (Milano: Angeli); Dizionario biografico
degli italiani, Roma, Treccani Istituto dell'Enciclopedia Italiana. Museo
Galileo di Firenze. crjuairKpifaf/jfrox, et quanta sit roam necefinat. CII
ani)iu/r>orrpro- dtni m Ut ut NATURALI
tr nrmenlir/anNJliu. SONI auccin nomine dd>et intelligi, quod auditu
percipitur ciim omne id fomnesse dicaturi noo umen 1'onus omnis cR vox sed
Uleunu uti modo qui animalis orc PROFERTVR. Sonus emm ex corporum jacrirque
perculEo-ne muhiriril efficitur} TONVS tamen ilJe dumtaxat qoiab animali
eftcitur non modo quocunauc> sed ons
prolatione vox nunc upaturi 6c iure quidem per suturalia dicitur instrumenta
formatus tum expiicacioois maions gratia tum etiam sonum excludendi CAVSA I qui
cUi forfan ore ab aminali
prolatus nono tamen per vocis
instrumenta fbmutus fit >
ItekaiSr Multa pottd fum ad vocem est brmandam inAru- uiuBe- mentanatur x; PULMONES videlicet guttur
dentes u W . lingua labra et cetera. Equibus LINGVA prarertimen qu cii
varia fui rexione» txKitioneque et ad palatum dencc t^ que conhmChone acrem ex
p^ote in os vitali fiicul- cueitae vsmucf atqi pulmoni
agitatione deducum nrietate mira franzit
percutit atque componit. Ita voce tn
tuodotatur ac tamas
vocum, vcrbonimq; varietates
e^rmai . Hinc mirabilis illa verboiunu» copia hinc magnus eloqueittiz
thcfaunK. Tocii diVox autem vatiam atqve multiplicem fafaitpar- Bifioin
ciiioneui elini pnmd dividatur in illam quf NIHIL SIGNIFICAT }nfcdulitz ac
ARTICVLATA sic homini propriz st exteris convenire non poflint. lu qurdem
philosophus T'uces inquit nrat nimiruinfi; na earum PASSIONVM qtu; SVNT IN
ANIMO per passiones incelli geo mcmis CONCEPTVS. Hxc. tutem vox quam homo
quatenus rationis particeps sibi vendicat propriam rc dicetur, qux mentis
CONCEPTVS poteA imnifena- rc £x his quidem intelliges quid mtcnltdifitiir.i- m$
imer sermonan sonum et vocem i naaifenno
quidem cA hominis vox
animalis sonus autem corporis. Agd nunc quanta sit vocum vtilitii
quancanecef Vnluu fitas paucis aperiamoj. Heraclitus eivsqve iorcs cq iorum
numero CRATILO putabant verbis nihil exprimendum sed horum loco digttts
geAi- bufque manuum ad mentis conceptus manifestandos vt
endumi non quod voces aliquo iiabcteni odio sed quoniam nihil Aabilc>nUuiqoc
firmum ARBITRABAMVR quin omma in continuo efie fluxu dicebant proinde- 9ue dum
vox profenur quod exprimendum crai>cran !uAe putabant. Non inficiandum fanc
quibusdam SIGNIS hominem Homine ad intimiores animi SENSVS ex promendos
indtgerC. alinumio cum nihil poiTit interius latens ac in mente regium Tmint
NOTIFICARI, mfiali cuius REI sensibivs opimlationc fi- animiqut ue przfidio. Hinc fiinum ejl
illud, quod prtttr fui agnitionem, quam m^rrrr sensibus, facit nos tentre in cognitionem ALTERIVS. Vt vox iAa»lJowo»praterfpe.r cicin quam imprimit in auditu tanquain lonus nos in alterius pma in humanz nanirx
cognitionem deducit. HuiufnKsdi proinde li.um dic debet vt, co per sensus cognuo dcocniamusm
cognitioitem rei etim qua SIGNIFICAT signuiv fiabci connexionem. Iu sit
VT SIGNIFICARE non fitaR quam aliquid aliud a se diflinCtm cognoscemi reptxTcmaiO. Quam ohrcir
jdco^noscentem fotciuiam cmrcprxfc, H^ai quara reptx- sentatiorji hgii».n TamcUj I\-.
r purr, cn cogitari. Wv'aVi‘n mienram ft VOX, Vx A H aiuH Ctreli Reiuliim Diprtttunit DuUtBic. tnleii
conceptnm tlteri d atque ngiuBcet vt funt oculi manus et id genus aUa tamen inter omnia Tcrbii princeps debetur
locus aim his qaio quid humana mens perceperit longe melnis atque commodious
quamc cemiignis eaprinu» declarari qocpoint Veees ad Voces ad
resnianirrflandaaomnind Becclfanarnon m mtnK Tunt cum ad id non mediocri tu
opportuna itgna repelcftarvd a
riantur; nemini tamen
infictandum idonea przler o inA tim ad hoc munus estc inArumenta, et
forfan etiam necedant jptilTima, cum longe quidem facilius atque com II roodms,
quaccunque concipimus ammoque gerimus per voces qudmperalia Agnanobisliceat
explicare. fi Kakt lotera in vonbus
momenti sti ad CIVILEM vium ducendam neminem praterti si non nihil ad- phirimBttcrtCTit non par lim oblidlam emiquem
libet et voca-qaeetMa. Ji fennone delumcrei itemque ad amicitiam societa-
cit.adci- temque exercendam conducere addocendum ad btkn vi intenogandum
jaddicendum ad urxcipienduni ad ttoi de finiul et ad petenda consilia conterre.
MuiIhI WiJabtiia denique vocis
potilTHinim humana qua hanlMa caterorum animantium voci multis nominibus ante-
vocu e6 ccliie videtur indoles atque NATVRA. Hoccnimmaditie. xinia, si
corpusculi moJcm exiguam respicias{h
vana admodum pro varietate singulorum h litauis in primis htcdrnique
fuir m teneritatis ac mollitudinis maxime enim
Hqgitur frangitur ac Ace- tur niht!que pluribus flexionibus prpeipue in
cantu commutatur nunc in longum trahitur continuato spiritu nune variatur
infiexo nunc conciso diiUnguitur modo falsis voabus mollitur modo entis atque
severis intenditur quandoque deorfum a furo-
ma vel Ultuj vel per gradus prteeps ruiti non rard
fiurfumahimo pariter attollitur. Nedum autem vtilitas verom etiam neccesitas
vocum cA explorata sine ipsis enim haud fieri potcA » n anmd ienla» atque
conceptus hominibus loco quidem ab semibus traCfuque temporis futuris manu
Acnnjr quod scribendo verba literisque
CONSIGNANDO ailcquimur iac id sine vocibus obtineri non potcAj quid cmm liceris
CONSIGNAREMVS antmraUont vocibus pgncatiocoKHtmat i Vletib. TT Veteres ilioa philosophames
Heraclitum Jl CRATILOk PITAGORA CROTONE CALABRIA omnes dcnwniia t mut no cyt .t VI dicerent NOMINA fuifle REBVS i natura im- n na te pofica et rem vnaroquamque
pro1'ui conditione for boi a M tuam luilic nomen vun et efficatiam habens ad
illam tia etireprimendam ainue
repryfenandaro vc sapientis ft irapofinmnus videretur mud nova rebus IMPONERE
nomina sed cuique natura tributum peculiare et prerium inquirere. Hermogenes
contra SIGNIFICANDI VIM omnem in vocibus hominum voluntati penitus reterebat
acceptam mhilm hoc tribuendum natur potans, cum
fonuito singulia rebus nominu quoquO lugula tuerim imposta. Vocet nfi
Voces non omnes vnms modi fum; propterea quod alique vtfufpirta GEMITVS Ac. qus
nimirum arti- vomIib ifon sum non ex homrnum IMPOSITIONE ariiom.
Si sf2tuue Sed fui NATVRA SIGNIFICANC. Arcicuiaesautctn que Ium» non
ucm SED EX HOMINVM IMPOSITIONE ac placii Oi quod AriAoicIci eleganter
exprcAti diccns nomen signifitut
steimditm fUettum y nwniam natura. MminM nidlam. x\i\n, CnmUoraiiotfl
SIGNIFICAT significa UtunoH iUinfinmcnumt stdstatndm fiatittmi In quo ducem
habuit PLATONE apod quem lo CRATILO hzc eadem exprcAa legimus. Ab his nec facr
Paginz dtflcntiunt in ijs
enim cA feriptum Dnu
om^atf>iii Rtfnrra4d^dosqu« placuerint nomina rebus imponeit. Et
certe si res quolibet ab ipsa natura suum obeinuififet nome nulIi dubium quin
omnes populiinationdqs omnes eodem non nncresiiias appcilare dcbuillcnt. Quod a
veritate quanrurr sit alienum cuicunuc cene perspc^um animaducncmi rem aliquam
duicr-fis nomirubus APVD DIVERSAS GENTES atque rutionec exprimieandem itidem
vocem vel in diversis linguarum generibus diversii penitus denotare i vel in
vna j quidem aliquid finalia veru NIHIL
SIGNIFICARE. Ineo em etiam IDIOMATE frequenter aqumo ex voces occurnint qus
abfque omm PROPORTIONIS fundamento diversa SIGNIFICAM; sic etiam voces
fynonitrx ncnipd fie SIGNIFICATIONIS ciusdeiu quam vis vocis subAantii
dil-fcr.'m. Tainctfi autem res ita fi: habeat non tnficiandum MulniOt tamen
multa quidem cAe nomirta determinatis rebus SIGNIFICANDI simpefiu non temere amue fortuito sed dati
opera et ex in Aituto quod arnnlle Platoni ttne-mori literisque traditum cAjidque sicvsurpauduin
mulca fcUictt nomina talem ac cantam cum rebus conucnienciaro ac proportionem
obtinere vc ad ciprimendas illas pre cztcris idonea line Neque hino aliquem
admiratio subeat inam esfi LIBERA VOLUNTAS libera cC-s stomina rebus poirme
imponi cognitis tamen rerum naturis et proprietatibus congruum ac idoneum nomen
l'cicc qui singulis imponere datum erit } Oc cenc hoc sapientis ac prudentii cA
munus isenia ciim rerum naturas probe
cognoueric confemanea consruentiaque nomina ad tllas denotandas prudenter
feliget etc profeCld nomen iAud lebemah
zpnd Hcbnros Deo Optimo Maximo congruit appnmc cum quod cAa fi; ipso et Derfuamem fuiam quod r qucnecefle
cpic necvnquam delinet et cetera. A tbns ac origo lotitii esse cuiufino Deus eA
significac. Nominis ad rem iAa proportio contingit vel per Noiuis ETYMOLOGIAM
in eo confiAcmem vtcum prius fuerit ad
rem nomen IMPOSITVM ad quid piam SIGNIFICANDVM fiini- ledeinde nomen ad rem
itidem fiivilem denotandam ad hibeatur quamuis eo tandem deueniendum vc nomen
citra quam libet ETYMOLOGIAM AD REM SIGNIFICANDUM vsurpetur. Ica quidem Logica
dicitur a Itigot Physica i fityfu “homo” ab “humo”, et id genus alu. Eli itidem aJiud vnde proportionis ratio
nempe nominum cum REBVS SIGNIFICANDIS
cognatio quadam quae penes foQum attenditur propterea quod tnultxltinc voces
humiles atqfue suaves ad res qualdam prxeipud SIGNIFICANDAS talis conditionis
idonea. Alta vera alperiores naturi func quaadrearcpr encandasinquibus alpehus maxime conveniences lunt ac
oppornuue. t^id SIGNIFICAT hYoeit,
cui, et 4fuidf SIGNIFICAT. Tria igitur
in praienda sum consideracu dignissima. Et quid sit vocis SIGNIFICATIO A: cui
ngo aaS fiti.1 1 et quid penpiam SIGNIFICETVR. can Vt ex ocdixri prund tnepte
admodum quidam Digi!ijccj !:v CjO( Nihil flBM>cc i- fiuScMit nisi, si SiSi»Tmt4i: jf ii|^1SIGNIFICA
n^aiKli^ ffi obcitiBa m:; ti prait ai(lAg|Acarefio (eir Ideoijircr
rproirrifniu non uciiQsipdcoAofcamu$> itdur
isio{>t>(!o;oiucartFrismamft^cu]us. Non inficiendam tamen i vsii venire po(Tc, ut re
ipsl protcren et Attdiwafeidem; cum po(ntquiJ)«anieA> (ib.CKcna/eiHi VDci.
Gttttioociudai dcducttur quod torfan ex cum animo Niptf et u^ueTnfiab
inexciderat Nd: idctn de protcreno; oiiliuwmium j. jf» ad oinuihisf d)or» dum
enim hica hi loquiiuti «eirfu d4Curto:; niti- ac notimin habnc. hac prxtcritdj
nom rmiOU ruiTiHrntiririrni ffl(, inctuTdcni
rcinocitiam dedaci- i quadam pro. Setinoirailmvocibutabiblai poteA quin &; noti-
lkttv ttamiho)aitclo]ucntis
et rem
crprcflani per 4 rriiiflitp volita ffioCTi^W IMPOSITA nec non supponit
icuniquilqucderccogmca Icloqoi cx- vivi
dif .Aie%uiAea(a tealdIi eliquciu
rcspectanrcoi> iHTicntii
cognolcatjqao nonimm critd philosophan-ieA,
qui JteefiWi xubil igitur uuimui tium animos dubitatio subipde
rciignihcau pci vo-fc i»o(kiI DENOMINATIONEM i^defunipiain Igiuticarc qupar,
exquidem habft I vimqt J^i^rcndum obuocti vt
homi 9am iuiiTc deum aliquid
(tbi denoti- I illam proferat
vocem illud idem imeUiga? »* ;%e£^alem eilb DENOMINATIONEM rccdaderiuatani.
eandem per cari cum quali vir- )lcat in voce relatio- animo
gignendam. cem nito‘-c InfuJ quibufdam est visum per vocci prinw
incn T tis CONCEPTVS secundo siiplar
SIGNIFICANT ciimpotiils primo RES conceptas SIGNIFICANT ex iAiininduitUi, 51
quod degatuer apud Anllocdem ARISTOTELE LIZIO PLATONE expressum iegt-uppoaa 1 t l
inquit 1 jScri nm potffl t vt
rct ipsi frtenltt dtfputmui
nominthu ytmirr fissis. Putalwt enitn aflumi nomina ad RES ccmccpras DENOTANDAS
quod comprobatum inde pariter inrclligcs) qudd primus humani generis }»rciis
animalibus nomina quidetn impgfuic» nominibus qupfuis animantia cunela nun
cupauit icxquu hicilc tnicUtgcs nominibiores ipios Agnihcart. In hanc autem Imtcncbm adducori quoniam id
sx>t Ibo af
pnrad SIGNIFICAT ad quod prirnb DENOTANDVM itutionc liominum lini imp a
Prnnd fune autem J voces impolioe ad
res SIGNIFICANDAS has igitur priraii Jj
icmrmtono- Jiwfenir^lii^tr^» expU- e -r-
X SIGNIFICAN. oho.4iiilhJ £t oend uoctbus id
prim^ SIGNIFICARI putandum iin ctiius NOTITIA iuiiiwncdt2ce»^ moqocno
sillxdcdu- Aluadd» steodum proptetta ia
eunt. Jdporr6funcresips«>hx promdepfiu) 6%ai» ctu*
r». physice cognitio,
SIGNIFICANTVR.w*„ nt concrcttone mate- QiuU ade6venim ut etiam
voecsantmiooeeeMv Vm c aiiii
riamininierfo>ni vox DENOTANTES dirc^c tesngnthcare dicendsmtiotuonaafifai.
Jt^propterca-tamumcioon- enim cognitiones concepcufuc cognoscimus vocibus
SIGNIFICANT qqptjiichgi Bipriiis causa mentem auutimur ad ILLOS SIGNIFICANDO
sicauc non fccus acre omoqfdi eaqtit hic enim ob vocis in liquz res cognitu se
habeant atque ad cocognitio apHpiBii
j&cftAa quwdeipnis Conitioneha quatenus rescognicacA perproprium
Agnibeatur Imi bc^Mlitttuf^co nmtctde uotormallequitur. nomen. dx««i{« oiuff
^l^iscwfiv et iMbe^CT picndumyVtvoxid
(it> TatuetA autem vocibus res
cognitis SIGNIFICAR di-mM pfo nat
coctionis atquin ceremus tamen id nbnfvufurpandum in uafirctn uni Qgo tpQ ja
rriCxcitarequc co i- et: comeionem
ntiWaudicnttmmaU- tisuoabuscoi Atyi gflCi" fi»IT€r. 0'
iVc"’^«fa«icaoubos qip»t- in wcBtt ilje^niinaiuili^SWcis prodii, quod ||liin
quod audietj iK
pnmo concepti ct^mcioneiuc ferum vocibmn^tHcan- attingi.
Careobrem i uens vt
iine huiulmo-tc voaft) ir^uat(.nuau| mirumconim loco
Jubffieut Kadobic di conceptu nequit
alctri quidquam ea liqutdem est humani audicasiinc iUo percipere. lumT
intflJtgcmi conditio, vt nihil afleqtacuK^tulatio» • 'B*|karte autem loqumU praeter commemoiamm^Tl^ ^
koi coooqitwn alia indem NOTITIA,
/iueconecinus,nuem i^indtci
»du»miftrantibus comparetur. Quod igitur in aho vlunrnumappclUfaOreqairirur.
Nisi enim quilpUm proW tcBucrir, quodem cepitaiiima, linjuu rofc
qyencc id ccrtddedaratc
non poterit picc
mirum, vo rkinaiS
^ehimloccfconceptuuin rubror^antufi conceptos
eaim vt ob idvenjm, quacanquc
(uit i^ib SIGNIFICANDE, iu^ tinuM pommtufinmence QiMdadcoVerum. Ttfatu ad loquendutn de re aliqua
pnchabuiflenodeiam, ied oportet ut d^^liloq armilla rdc qua
fkfcruiocDgnofcacur. Ninfor fu est de deba . rius eA
animo haud Itoct nobi perctpese, ndt quibus dam CTii'd»Ubua, prafertiin vocibus (ucrit eapreflunr» l^unc icitur in m^iim
conceptus menets vocibus iV gmhcart dicuntur hoc sentu ca iunt VSVRPANDO, quz
de vocibus dtci solcnt, nCmpc qvid d
mcmiscoiv ccpius exprimant,
eorundcm qnc notufint, acli^na non ad cum modum, quo Hma remtn cHc dicuntur,
sed quaccnos conceptuum foco
Tubrogantur. Hinc auditi voce bene licet arguere cognitionem Ic^ucn
ecquiTpiimcarui forcnttd querem voci rqidigTtiAcario rc aliqua
u. jn. k... nem
Ignorans, certum aliqwod
vocabulum proferat fr^halxiiC
quod apud alio idctermiato e igiithcationis nc SIGNIFICATIONE, tnne
icnutit. Autem n)X non velutadH«afi50atidumapta>^dutronus quidrrn
profcnir ucauibusquibuldam contingit, dum
voces qualdam o^Wnunt, quibus nihil pbnd SIGNIFICANT, cilm mhi concipiam, teli
ARTICVLANS vo- mo, co MS
prononcient, quo mattr^iter tantum
voces pro gnol. Icrredicunn.
tuc At in audieote nullum iap^ptam, millamuc noti ri stine
quibus amdetj idque ceni de coOTicionis;c i!ur i fluueor
ad rationem quand?m
rcJpexit exquafccim
{uadcrcnimncun quoniam hac
potitis mmiflerio iiuf^d dum
quamUmi etyrroJogiam anlam certum iiiipo
vocis, IN AVDIENTIS [H. P. Grice,
RECIPIENT] meme gigni procrcaiique di; luJie «n 4f ncndinomtnde fumplttiiionaJ
raiione millam» led non tgitur hscprzte quduaii iQa, quippe,
qnxvo uuut. i, L.
j-.,. T- .it-
lt(cnuficaniiscrtwai»,Pcr'
Hinc etiam diuerlis
concepubus, voces diversic
vart^que respomlemi itari delicet
ut eadem in
re, 6 plures
inucmanciir rationes, secunduir
qaas A: plurei conceptus Ibrmari queant VOCES mdem plures extern, cum
ijs proportionem habenies. Nccpropre- rca fvnomniz reputanda i huius modi enim
ut tint ne
duin rem eandem, Icd
litcundum eaudem rationem»
eundcmqueconccpuim ftgnincarc debent.
AUcsefl præter cundum, quovl trequencer usii veni- oDcepnt re ToU t, ui
alius lu conceptivex quo Tumitur
vox, et iqriblu- alius, ad queinalTuinitur. Primusemm nominis
i»> iiiur araiiufjid qu potius ad itmiplam SIGNIFICANDAM luiJlc quidem
advertens. Numcnfuprfltnum profpicere, ac pronidc- xe, Dei proinde nomine dignum exiihinamc,
non^ quod hoc prorpicientiam>acprouidcntiam,lcd No*
men ipTum, cuius cil prorpiccre
ac piouidcrc SIGNIFICARE vellet. ¥( tem lUud etiam libenter adi)riam, quod »nt
voces conceptoum loco fubrogamur
ita pro eorum diUmdio- ne,
condhionequc voces distmguumuT. Ali*
igitur simplices, in complex que, primae inteHc- coiQ adeoaS hoc etiam vocis se
excenda gni&ario, uc nedum vox
polTit ie mentem redttcere, qua alioqum U qui audit aliquando cognouiile
ropponicuri etiam hadlmos prorfus incogniu iMmifi:uaie,acqi noci are polTic
Hatc tamennili rcdldduteme^eRntr facile
noi in ci
rorem deducent. Htccrte
It absoluid hacintcIlUan tur maxtmd fum i iTritait remota ciim luud heri poflit, ut AVDIENDO qtiifpiamincdligacuny igno
RARA SIGNIFICATIONE j u nat^t profiuncict altq^u, t sunt parw numero; jtdd senttrimmus
totius orationis l^iiicatumpere re non pot Aitdingularumvo- ’ cum hgniHcadonc
ignorat d oportet enim dc hac voce d no tumpiahabuffic, St ita dc rciiq4is, uc retn int igot exprclTaoi p integram orationem, M qu?tan n nullo modo tunc in
inAte fdideat, introlpedioncrci proposit yiei si
quidcm fiteUe conhoccnmctiftivcritirenullum habet
coraroerciunu, flabit in LOQUENTE, et AUDIENTE simul ahquam cogni ciim fi prahJcric, quam tamen obiivio
delcuerit, non ruacio. titmcinrequiri, qu^-cuiufmodi fu, explicandum fufulKciat; fed-opotxc
atficiliarum vocum SIGNIFICATA DypKtpcreft.
Vtautemi uuniftfiis ad
iiumis^rfpjcita-s nomHc,
utS'ocibus tudms vocum in memoriam is lutMii cd. gredum hietf c videamur, non
pigebit in memonam SIGNIFICATIO
reccurrat, quod «ft eorum in habitu noti ccpnMvI. Sed q^ere,
cognitionem, (fueconcc^in mentis
in non iimicuLic vltioMtuin/lr
ulniiiatudifiribuiiilie sonum
vocis tan I Illi;; n nim, hiercm{igaiiicatan aumgit)
illum on. mndnc- ccdanmntam
cx pane loqucmis,
qu2m aumcncis, cuique
paiaiii efl ) ik
apenum i non enim
hcct quidquam aup voce
SIGNIFICARE, nisi voce tn ipiaoi
nos tbqaoRcs, et auduract iiidcm imclltgamusi quod ne miiu
debet adrpirauoncm ingerere, vorenim e> ip vnum, qua subsiiilum c^ura in igitur imeUedus cognoicuualkqttitund in quo Vito figit obtutum
tiammbere. icdpociiumco» 4ju%haiKtuco
carciJtovtamut Qlibivulc mnurum
maudiouisani- «dKwero opoim. Iu parucrfxp equisptanj umcoRmtio
einmducrcj qoamobrcni perfectcli- VitJum. Mrxioc«tkHK
dodrinaqucaicett05td(lircit>qu2RU7t-
gntiicare. cA «idem perh^dam
rei co'4nitiuBcinin;'C‘ ic uno qmro
iciuemi quoniam tt/i
pniubere notuiaiu- rcrc:utdar^, quiddintiu4 quefrgindctrej cAcctcla-
iS«nut. oportet dc fiwgulafu/n
vocum ftffudcati auodcA tajn
grqutddtcaciuaiiiin cuiiUcntlnuiion ouiianL^ hacfaabiracpgno rc, non
taiiicnneceflceit j ine
(farr«diAiiiAcquc cn icci^ ranafVcqua- a Uja- idd^c
('tfn^tdarnmvocam/umiiicieBpcnitusiroo- curfVOcancqnK-nprotvrat »qiuedarain> peiferfam
V9a*do rsc i imde
nec a&a, nec habitiulU
cogp^cic t nuita. ue cor;
nitioncra non pntheat ptoGsCld rem
ii pcrli> wmenexillts
vocibus apud cam£pndcandivmiol daamq(icnocitiatqaflcqiiatur; ille procu!du-
C^tmiantreipil voxnullam SIGNIFICAT adtviinolHmec
biopcrfcClc>diIUiidcquerem
ti^itacallc dicetur, urtloqttonitfk^atidiauisammiiu conuemaiK
0| Voccatamcttuon poliunt pcilediuifera audienti i luc prolati vo hucincci ligetubimiV.
quimlunottloqucnti, SIGNIFICARE jacque adedpr - AAsalis mcdli es.
ut opmor yqoidde
cognitionis bemio nouamrci
notinam cura aoJicna
res abundo pcrfn«dumpnrreqQi^per
rpcdaooai'ucnt»prati]3rcultnnumcpo :enc rem
au« fvi isip^
(tcanoneilyTcd Aad/ica adom i et
exercitium lign^ Nec
inconiubo |nmcul«m ajt(.Cbmi
raiAitocs» d^m vcchecn»
uc eun co£oorcar)'cdmtierinoapoin i^notx>
e^a hic
ell fermo: vel per
raodumcxcitan- qii
diexercitio. Rnamyoxqtnnhrem
prout concepu inlignihcat, tt >n Non fie impedimento ertt> in habitu
nodtia con> igitur
perti^lid^quaniipfa concepta tuent jii^n
i|. filUus hac cnimhabitif
vokadhdcpotefVattditmch .care poteticjquamobccm ut
voccj quod non concept- Bniiuuin in mX^tun coKiMifi:
endi|ebi tantam babim mustiigobSc noobcec|icanec perfectiuii mr.va-peteepomdediscere)
l^autero fi^iiicaciore^di*
rciniiuisi«led^cotKeptumt%niticareliccj4.
v'u-cetut ca«quxreuocat inCiciiiem«qaod aiias/iocum»
cctcnim luun c conceptui
j ijideniquc pru rnu. a tqoepmpcdbsin fuerat.
Dcrci'pondcnc}cuiuImudii^ituxiufum>casquu.^-j.: Hincf adliqaidem iBceUiges^fktiusqQidpiafliene cHeooercc,
loquir qudraltdni Bciretcdm iliudvechiaro^iprot'
£t«rtc^voc«KC(Mcepcuttmfocolubro?amur>n i''«* ” fcae,vtlprC|
Telniemepn*clcrat$fiocautcfttiddat
liuiitmcJbgo* curhis mx pcifcclioms mcnturi
k- iiK0^ttx’rei./4iidiemit Bainvo
cognitioncith ing> . ponBere non
tkbeamsioco tiqmdem conccpiiisim
xaciqud ad Oaun loquimur» cui uunen nihil
lignifi-perf^Ic rcpfxlbicamti fubfVttuta
vox impcirc Cic ti*
caxeUctt i ei oOTon^ia
pc^pedb tine, aeexdorau ai^abit
(^ctmdraodum lococonccpius rem
p;r« Sedhlc noniidulscquirp Umf^upcibituidubium.
KdcxcprxlcmajKiBTot itidem subUuuta pcrtlclc
li mpq£ otunufBvnnrepoAitj utaliquisuceodo uocil^ps
Sc gmticabic. Ncqtiemlrum»
namrocesomnem lii^ni- veltmponctidoyVd un|dmpro^iend6 iiias»qwA.
hcanfli vim hab^cdictimur.. quatenus loco
conevp- SIGNIFICASSEpoihint rcmperkclius
dgttiHca» quano^ xusun
fubfUtuamdr» 'quibus natotd
mamitliarc. icait u*
ip&mee ct^no&ax .
rcprxfemaxc conuenit d>*"i^S
cbnsqmdcmdiAicultxs mamca inen«x parte d parucc bancueriu temrum in opere
conHnnat. ortum ducem ex diverso
modo acraiendi pertedio-
Si quis rei conceptum immediate quidem altcnpol ratiT'^
lKmcoerfiriorBB/&e Bdmct{bca4laodint^O) quo
fcconendcxetcarcis»cmraani felutioricrct maio m f«||Voxxei%miic3t
no6tiamprxbcrepqtefi{ec(taucera xems-
ct^oremue notitiam rei
conceptx ct ua Bliona mnnqngfuppctant j dc adoftcndcndain fen-
maoilmaii conceptus aDcqtu non
poflex quam iit e nuamaifirmaiuem ik
ad MmoiJbandim negan- idem
conceptus. Hoc nis autem de uocc dicem
im|tarncnc?»r>ediun
SIGNIFICATIO vocis sed etiam QOXpcrlcCtiOfrm qujm m LOQUENTE (H. P.
GRICE, UTTERER) notitiam indu per/edbo dpt^catioms dqpc cti (iquiJem
iu»a. ceie poliet.Vndemautem m
loqucntc non poHcc.
XRJiomniBinorrmucreitigniiicatxBOtitiamvoKiJia £t ut ingmuc sive arihuc
tantum abc/liutlrcqucnccr cis* mifitifoe icm
ipbun percie %oihcaie
dicitur, penire usu soleat aocibosndura pcricciacnnomiam
B^rtita rcidefl lUafBtl^tO >quxmcogniuonOj ini udiencss ammuniiaduci quam m
loqmntelk. %ni/}c4Xioaeq»c'pot^^*ttendi>iicmpecIarias»acqne Qisod Plarodi l^le pcrfpc umi
ac expioraramac- 'ddhiHSiodiuTi ciBriuBjdiiluB^ufoefcs ognolctcur) cepimus cum
de Deo loqueos
diceie conlueuiilct* fcppnecas
iodexa conerpo^ dum
pcopriou quiddi dt^ile cliopeumi i^udlcCtu peicipcte cioqut ucid
impoHibilc. A.W.- u »1 d»tl$
RrntUin^ Dijftriatmet DUUBit^, Skfr»U- 7d am«ni passim cMitingere nobis
com namcA) iit>
caTu»mcnucr(>tprotuIcr(t>
uodfam aJhaeai 0a
«i^fii|uisenim qui(lpiafn ocuIis vf Drpct« atque
adc6in > lert quid piam fj^nificaiunn
(k; cilm concepms attcrv tue«
Tttr« haud potcricemif voQibuireinocicumal»
didcocat cuius loooivudIioininesh Qiuiipodtrcmio Mt«acc6
teri pate^icere» qui
rem eandem aiueocuida
non ha- fubAtiw
(blctj quainiMrcm fi
duo lint » qniljabcanc
boerit»ruxqucTifionisv aqndcIaramnotkiamnoiu inzquaics conceptus >
ijfdcrotamciivocibusutaj^r» iucrtt coiUecutusi
quoniam» ut hoc
pauos perfi/in- coDdcn>qticremK>ncniadhibcaat)
a^taliter SIGNIFICAT ftni» DequiiUQiPCT sed res
oocibosea primi buht Vt cntm cadeui de
r« conceptus haberi
pofTunt fi|nirican Loqueos Non
eotansctiiddico» quasi taoi dtuerCts adinue
cmm videndo claram
aeque findam ret
notuian\, ntri vam>
Icmt conceptus mcnco i sed c»haitn
allero, diuerial imungdpntbcndumaflcnfnminducK.
JUeigiturvi» iDflttutasfuiilcvocrsps
nmabilcmdtucrliutcnicon>
iusopituJationecoputionem
adipilcitui': alceraite» cepeuum*
Non negandum tamen
voces ccoKepnbtucI,
fiacionis»n-.cdijs vocibus fkdbem
prxMiojrci nottoam-» proportione rdpon^ere » m quo dariortf sic diflro acqniru Igitur qui
foquuor miniflecio vocum nequic chores quis 4o rcquspiaiuiIiM ^bucrit co ctianu
audienti tanipcdrdbmbotiriam ingerere I quoniam
chnutydifiinChust dc aperriu^rctoipram vocibuf
bic non eodem
utitur CDCnolccnds modo
Iciitca explicare ibieat
propriae visionis qmi
Ulc ruam sibi
notitiam coiopa Qua
autcinvtruas in humana
mmisconceptiboi rautiat iocfi» csdcmipntad ex xcrn et
sroc^traasiundicursut usietn- Sed hic
aliam veritatem qccadtare non licet nimi-
enhn cognitio verd vel/aUo repnrrentet
obieCtum: ita ingttjvt >}[nlxpe
contingere Ut vores pcrlrciiUs
rem au;licn> nxcogiuuo^mexprmicns rem illam nl
falso' tifignificenc»quamnou iiiloqoenci «ocitandolciii- /tgriilkat'
Ncqucmltumvoxenimtdt rmi •0^'j^i
cec m audiente cognliioncm
in labita conliuutam
clt qnontam concepsns
loco cadenp de
re rtiblVuat- fieniMt
iquttenim reialicuiasc Urani dinhiaamucnodtiai)i tut
ita
vcrffigiiiMa^ptopuereaqDdtilocovericon-
quioinD filcrit adeptus» poOir. odumea dc It nibU cc^iunss Geptus;
rals6auteui^qtfDnumrd U'C>nceprisloco{ui> M (k
fa>.ilumdeipiaJoqucrta»atidic»
quaniuii indiimuma togauir*
qiKMi* vdutiiiuui»inquoeiurdcmtc;
notitia admoduniim* 'Vroz>inumcA
nequid vcrlus quidque firasfit Qpij
pertecta cfi»AioL'^rai txpexictur
utiquccogmtio>
invoabaa»ufenamu>.
£amporr6dcno«mnacioncm
riacsraunucnr» fiiii'zquc iint»^
mqutr^ notitiam» quam
in l'c habeat»
induci. fign)ncactoncprobcMCi(or'/qu«
ciiincxhancmis Ji Hoc plausibikihncnuximd rationi
con entaneom butaus in exuinfc
quadam detximmatton; coa'N quoniam nedum
voci concedenda vis
ilia ingerendi ibt
hun modi qu vocibmclK»puuidum Pfoiivlclthounnesootlcnc xificntemuidemexcita Mipuliuin iQlubicu»
quacfi anipUu subccminiidt qua
rignirica aorieQrurpare »nu! pciic Clionc
mneat aefuperet stlam
qui IeK]uemts
laeausinu-ujOrcdpmuiiunela .itcdpcrlolasciRrin amrrnsmtrirroatur
cuiNcaiprafie^quarnouiiercxcv'
finsdcnotmnauOflfts ueruatem
auxl^i(atcm amic- tatttr nulli
dubtmu»cum pcrtedlior^ura fit
co^m* itrcc. Vtcomra*»
ri uo> nihil ItgniliCins ad aliquid no annno qimkm
auditmus ingefia qudm ca qux
l|gniitcanduiii aUbnicrctur rchdct
mloqueme, Voces y itur prterem c rf i tando Hax amcmdcnd Mlmtiofico imcUuttuscogmtKK Oenoaii-
numtam» inaudiente pctltiibns»
^tiufqoc rcfn«a ne
dcrumiiur >. Ucperconnouuoocm
'ipsaramrcruin iMtto ex* fi^niHcarc poliunt et cetera- s^mlia pttdt iAam
noiitiamnoncx ri vocis»
rigo^cMiooifue aj
lqaucruatc»lainuu'quccognicioms»cuio>iocovo. da*cmas
notiuamrci aliasigno&nouiicvprocrcandamdedpo. «tsTubrogamor» dcmmlTiatioventatis» ac fallTcaus
CIUS ad rei
pratcoemtxvctetcra
excittodain haben . in vodbus
er vcM j fehaqoc coghiuone dscctur
dio Non enim hxclu, ruhcardivis adnm per fedilamrci dcTntnpu. Aii cu ni Dom iain gignendam
dcteunin .ell sed penitus inut et fane in audicmisanimotiutlljei signlfica
arco- incmeeogrfi loocm uaam oppolicum tamen
e«tet- g^tioncDouiicrgenicaAfcti
pri0mitaotrimcxciuti ms uocibus
alfirinac uaut eucma*I^usio tmemo
twxadhuc SIGNIFICATIO aiscifccliniiobu DuilhriSttn conceptui nonconniat Prion
ruedo vocalu talla OicmemaudtciMiscogniuoncm iaduxiJle dicetur
JocutroaUlUTUcncisnotmadc nomtnacur bccundo
Hic libenter iubi dam
aliquid notatu dignilhniums
modo non quoniam
iemu> vocibus cipreliusmcmii aempe si quempiam accidat, au ccrfeChis
sit rei con> coiKeprui, cmm veruni luppommus congrhir hinc ceptus» uti
uoeibos niiiuisper ptofeiTc uocca perfcdiabfiunih te$n^(cruli> cum quaicnusde iplu longdtaciliusilJa
prxeepu-uj of dirigtf. Ier ut aiunt» (altcm perfedierem significaiuniim ad uadumuriquxdeincnrt$concepcibus»quonnu*oco
e«r> couc»
eiuinfiJoquciisnuiiuiiicucooccptujo
habuc*,
iub(tuutziwu»ihuUtgcndikvo&mu$»(.vr4(/wjiny/tfr/u> Vnmftf»*
r^^f ffnprmctpiat et conclusiones Yniticrfalit dicuntur si juonijmcHmmat
tumbxqufdamYtti'- l«pj'r'ri(» mrffUttmmcidtHmti^edebent. In complexum
aucununmrrfaiccftrcsijuedam simjilcx inconipicio tcrmi-
Maltipl« i' niuerfaledicituT mcaufando, cUquci placiula
untuer-Vmueifi. Iklis rfj dtfiu, mmiam
ud plures, ac plures si extendit
effectus, iuxta muUilndinim quorum, prout
nimirum u i..com.
plMTifpaucior^qMefmS, eaufa tna^it
minufue dict fdet
Yniuerfdis.
1'niuerfaUlfmaommimtH caufa prima
fleiom. Yt animalis natura tqua inomnibus animals et Vntutrf bcMinii; omniimi spcasdmucmturt boc sdem
dtcitur et:.:myniutrfait in prsdicandu, quoniam quod
in mtdtiseJUe le id fig.
omUisqmifm pradtcaTipottll.
£jlautemm figmficando (pmependo seu prædicando vniversali illud, in cumi
simil. Logicus mcumbit X immeritd, cum buiiu. Artificis omnis eo coUimet
imittflria» vi inteOe^ius co. Vcu«c£»* gmtmm dirigat, iure ihtudmem in tllam
inducat I quod prafertim Yniversalism hic medii traiimioHeconfe- ialm\Timquta
ad pradicamentorum notatam sntellKlmtisre Utudini fsmm opera conferentem
tnedsmYtilii ijla y, umV. io^^fod mtuffaria efls pradicamenta si quidem borum
qumaueYnmerfalnm fme prædica et ilium funt tndma- k« pr«. Tmoiti Meonm
quemlibet af^misgeneTioui, mfpeaeiperdtfferetttias Yfquead Yliima indiuidita
dividatufi (p djcaaio. fnprutaUt^ oUrsbuta ifsadnectaniur, ita Yt in eorb
errainattone nihil frequentius Mam haec de quibus loquim ut l>c
q«t> ymmrfaiuttYfwrpentMr.'
Tum qniaadfmgsda infirumenta lcgka hac magno pereconducst notitta et quidtmad
iueilaii dtffMitiemts quemau Ynius cuutfqi res definitio per genus et
differentiam: deferiptio per proprium,Yei
per multae afwuuai safmsdfumpta tradcndaffi Jl£
divismemmern poptcreaqsMin^entiaJabusdmfiwdsus^^^ ftntm
JfrrmiM I ataiJnlMii3 fiibirit
MmmacciJ mudiflTiSMwrvIlmilxo
y^irms, xnplinmus. M ima Otiakmt, mipiiiutmfiiim est definitio,
veldferntia, u ohniodoffiflimeidefnbitbodimm-
ffrmdut ifiettiamad olt4o
VrMtpuatauunYtilitati ob quaerat
opera pretium hanc (r.a^i^toii/m
m/iiiHerrj uetfait t^^amiiufouda t
qmmiamYtdapradicamentitdifceptatioadintelleaionmdirigendamcondiKit, qitstenus ante bw,
yitit ociimfeTmnomns smgnnafi spectei,
differentiafqne conjlstuit, Yt fuhindHong melius, atque facilius in du, i*T*^
V peretpertipc bac contemplaiio,quatenus nuais
tamen ab^rabie omnia
ad hac qusnqt
t^sredigit,
imdle&umdocen^,qMulfitgenHs,qntdfpecies et Cn ut uleriti suas
extreere poGit operatmet m id
supg^ttdm proteli,
&adtsunent9n. Carlo Renaldini. Carlo Rinaldini. Rinaldini. Keywords:
cimento, cimentare, provando e riprovando, del Cimento, filosofia naturale,
filosofia razionale, Refs.: Luigi Speranza, “Grice e Rinaldini” – The
Swimming-Pool Library.
Luigi Speranza --
Grice e Rindaco: la ragione conversazionale o, la setta di Lucania – Roma – filosofia
calabrese -- filosofia italiana – Luigi Speranza (Crotone). Filosofo italiano. Crottone, Calabria.
Lucania. A Pythagorean, cited by Giamblico. Giamblico sometimes spells his name
“Bindaco” (non si veda).
Luigi Speranza -- Grice e Riondato: la ragione
conversazionale o del metodo dell’etologia filosofica – la scuola di Padova -- filosofia
veneto -- filosofia italiana. Luigi Speranza (Padova). Filosofo padovano. Filosofo veneto.
Filosofo italiano. Padova, Veneto. Studia a Padova sotto STEFANINI, FERRABINO,
PADOVANI, e DIANO. Studia l’Aristotele neo-latino. Uno dei galileiani. Ezio Riondato.
Riondato. Keywords: il metodo dell’etologia, morale, morale classica,
Aristotele neo-latino, Epitteto, l’enuniciazione, dell’interpretazione in
Aristotele, crisi, metafisica e scienza in Aristotele. Refs.: Luigi Speranza,
“Grice e Riondato” – The Swimming-Pool Library.
No comments:
Post a Comment